به گزارش اقتصادسرآمد، مطالعه‌ای جامع که در نشریه Reviews in Aquaculture منتشر شده و توسط پژوهشگرانی از دانشگاه Bohemia  جنوبی در بeské Budىjovice ، دانشگاه Queen’s  در Belfast ، دانشگاه جنوب دانمارک، دانشگاه سوربن و سایر مؤسسات علمی انجام شده، برای نخستین بار به این پدیده با عدد و رقم پرداخته است. این مطالعه تولید، ارزش اقتصادی و هزینه‌های مالی مرتبط با استفاده از گونه‌های غیر بومی در سطح جهانی را کمی‌سازی کرده است. یافته‌های این تحقیق که بر داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و پایگاه داده InvaCost استوار است، تصویری روشن از وابستگی این صنعت به گونه‌های غیر بومی و چالش‌هایی که این وابستگی برای پایداری ایجاد می‌کند، ارائه می‌دهد.

مروری جهانی بر آبزی‌پروری با استفاده از گونه‌های غیر بومی

این تحلیل واقعیتی چشمگیر را آشکار می‌کند: از سال 1950 تاکنون در آبزی‌پروری از 560 گونه استفاده شده که از میان آن‌ها، 160 گونه (تقریباً یک‌سوم) در خارج از محدوده بومی‌شان پرورش یافته‌اند. این تولید مبتنی بر گونه‌های غیر بومی، پدیده‌ای حاشیه‌ای نیست؛ بلکه در مجموع شامل موارد زیر است:

    تولید کل برابر با ۵۷۱.۶ میلیون تن
    ارزش اقتصادی معادل ۱.۲ تریلیون دلار آمریکا (USD)

با اینکه اکثریت گونه‌ها (۴۰۰ گونه) منحصراً در محدوده‌های بومی خود پرورش می‌یابند، بخش قابل‌توجهی از تولید جهانی (۳۳ درصد) از گونه‌های غیر بومی تأمین می‌شود؛ موضوعی که بر نقش ساختاری و حیاتی این گونه‌ها در صنعت کنونی تأکید دارد.

روندهای رشد: سخت‌پوستان و جلبک‌ها پیشتاز گسترش تولید هستند

این مطالعه نه‌تنها تصویری مقطعی ارائه می‌دهد، بلکه روندها را در گذر زمان نیز تحلیل کرده است. یکی از یافته‌های قابل‌توجه آن است که از حدود سال ۲۰۰۰ نرخ رشد سالانه تولید گونه‌های غیر بومی از نرخ رشد گونه‌های بومی پیشی گرفته است. این روند به‌ویژه در برخی گروه‌های طبقه‌بندی‌شده زیستی (رده‌های تاکسونومیک) به‌طور برجسته‌ای مشاهده می‌شود.

رشد انفجاری سخت‌پوستان غیر بومی

وضعیت سخت‌پوستان از همه چشمگیرتر است. تولید گونه‌های غیر بومی در این گروه رشد عظیمی را تجربه کرده است، به‌طوری‌که نرخ تغییر آن در دوره ۲۰۱۹–۲۰۰۰ نسبت به دو دهه پیش از آن، بیش از ۱۱٬۰۰۰ درصد بوده است. به‌صورت مطلق، این مقدار از کمی بیش از نیم میلیون تُن در فاصله سال‌های ۱۹۹۹–۱۹۸۰، به نزدیک ۵۸ میلیون تُن در فاصله ۲۰۱۹–۲۰۰۰ افزایش یافته است.

این جهش عمدتاً ناشی از پرورش گونه‌های تجاری با ارزش بالا مانند میگوی پا سفید (Penaeus vannamei) در خارج از زیستگاه بومی‌اش در قاره آمریکا و به‌ویژه در آسیا است. امروزه، تولید سخت‌پوستان غیر بومی (۵۵ درصد) در سطح جهان از تولید سخت‌پوستان بومی پیشی گرفته است.

جلبک‌ها و ماهیان: داستان تفاوت‌ها

جلبک‌های دریایی نیز سلطه گونه‌های غیر بومی را نشان می‌دهند. ۶۷ درصد از کل تولید جلبک‌ها از گونه‌هایی تأمین می‌شود که خارج از گستره طبیعی خود پرورش یافته‌اند. این پدیده عمدتاً به دلیل کشت گسترده جلبک ژاپنی (Laminaria japonica) در چین است.

در مورد ماهیان، اگرچه آن‌ها با تولید ۹۴۰ میلیون تن بخش اعظم تولید کل آبزی‌پروری را تشکیل می‌دهند، سهم تولید گونه‌های غیر بومی کمتر است (۱۹ درصد، معادل ۱۸۲ میلیون تن). با این حال، رشد تولید ماهیان غیر بومی در چند دهه اخیر تقریباً دو برابر رشد ماهیان بومی بوده است. گونه‌هایی مانند قزل‌آلای رنگین‌کمان (Oncorhynchus mykiss) و تیلاپیای نیل(Oreochromis niloticus) نمونه‌های کلیدی موفقیت جهانی در پرورش خارج از مناطق بومی خود به شمار می‌روند.

 

نسبت تولید گونه‌های غیر بومی به کل تولید آبزی‌پروری (۱۹۵۰–۲۰۲۲) برای هر کشور.

منبع: Oficialdegui و همکاران، (۲۰۲۵)؛ Reviews in Aquaculture، جلد ۱۷، شماره ۳، صفحه e70037.

هزینه پنهان: سنجش تاثیر اقتصادی تهاجم گونه‌های غیر بومی

ریسک اصلی پرورش گونه‌های غیر بومی، احتمال فرار آن‌ها و تثبیت شدنشان به‌عنوان گونه‌های مهاجم است که می‌توانند خسارات جدی زیست‌محیطی و اقتصادی ایجاد کنند. این مطالعه برای ردیابی هزینه‌های مالی گزارش‌شده، از پایگاه داده InvaCost  استفاده کرده است.

مطالعه ۲۷ گونه غیر بومی در آبزی‌پروری را شناسایی کرده است که به‌دلیل ماهیت مهاجم خود، هزینه‌های مستند شده‌ای را تاکنون به بار آورده‌اند. با تمرکز بر گونه‌های تجاری اصلی، یافته‌ها هشداردهنده است:

    نه گونه اصلی آبزی‌پروری، هزینه‌های جهانی گزارش‌شده‌ای معادل حداقل ۶.۴ میلیارد دلار آمریکا (USD) ایجاد کرده‌اند.
    با اعمال فیلتر محافظه‌کارانه (تنها هزینه‌های مشاهده‌شده و بسیار قابل‌اعتماد)، هشت گونه، از جمله کپور معمولی(Cyprinus carpio) ، قزل‌آلای رنگین‌کمان و خرچنگ قرمز مردابی (Procambarus clarkii) ، بین سال‌های ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۰ هزینه‌های مستند شده‌ای به مبلغ ۲۸۷.۲ میلیون دلار آمریکا به‌بار آورده‌اند.

این هزینه‌ها عمدتاً به دو بخش تقسیم می‌شوند: «خسارت» (۷۵.۲ درصد)، مانند زیان‌های واردشده به صیادی‌های بومی و «مدیریت» (۲۴.۳ درصد)، که شامل هزینه‌های کنترل و ریشه‌کنی انجام‌شده توسط مقامات مسئول است. نویسندگان هشدار می‌دهند که این ارقام به احتمال زیاد دست‌کم‌گرفته شده‌اند، زیرا تأثیرات اقتصادی بسیاری از گونه‌ها هنوز به‌طور کامل سنجش نشده است.

پیامدها برای پایداری و مدیریت بخش آبزی‌پروری

این مطالعه یک تضاد بنیادی را برجسته می‌کند: آبزی‌پروری به گونه‌های غیر بومی وابسته است، تا رشد اقتصادی و امنیت غذایی را تأمین کند، اما این وابستگی خطر تهاجم‌های‌ زیستی را افزایش می‌دهد.

یافته‌ها نیازمند تأمل عمیق و اقدام‌های عملی در این بخش هستند. ضروری است که تدابیر امنیت زیستی تقویت شده و سیاست‌های مدیریت ریسک قوی‌تری به کار گرفته شود تا از فرار گونه‌ها جلوگیری شود. ابزارهایی مانند طرح تحلیل ریسک گونه‌های غیر بومی در آبزی‌پروری اروپا (ENSARS[1]) نمونه‌ای از پروتکل‌هایی هستند که پیش از اجازه معرفی گونه جدید، ریسک‌ها را ارزیابی می‌کنند.

در بلندمدت، یکی از مهم‌ترین راهبردها، اهلی‌سازی و ترویج گونه‌های بومی به‌عنوان جایگزین‌هایی قابل‌قبول و سازگارتر با محیط زیست خواهد بود. اگرچه این فرآیند طولانی و پیچیده است، اما مسیر ضروری برای همسو کردن گسترش آبزی‌پروری با اهداف حفظ تنوع زیستی و پایداری بلندمدت به شمار می‌رود.

در پایان، رشد جهانی آبزی‌پروری جدایی‌ناپذیر از استفاده گونه‌های غیر بومی است. شناخت ابعاد آن، ارزش اقتصادی و مهم‌تر از همه، ریسک‌ها و هزینه‌های مرتبط، گام نخست در جهت توسعه صنعتی مقاوم‌تر و مسئولانه‌تر است. مدیریت پیشگیرانه، سرمایه‌گذاری در ‌امنیت زیستی و تعهد به نوآوری در پرورش گونه‌های بومی، کلید عبور از این چالش پیچیده خواهد بود.

Milthon Lujan   

وی سردبیر مجله دیجیتال AquaHoy است. دارای مدرک کارشناسی زیست‌شناسی آبزی‌پروری از دانشگاه ملی سانتا (UNS) و کارشناسی ارشد مدیریت علم و نوآوری از دانشگاه پلی‌تکنیک والنسیا می‌باشد و مدارک تحصیلات تکمیلی در زمینه نوآوری کسب‌وکار و مدیریت نوآوری را نیز داراست. او تجربه گسترده‌ای در بخش آبزی‌پروری و شیلات دارد و ریاست واحد نوآوری شیلات در برنامه ملی نوآوری در شیلات و آبزی‌پروری (PNIPA) را بر عهده داشته است. همچنین به عنوان مشاور ارشد در حوزه رصد فناوری، طراح و مشاور پروژه‌های نوآوری و مدرس در دانشگاه ملی سانتا فعالیت کرده است. او عضو کانون زیست‌شناسان پرو و در سال ۲۰۱۶ از سوی انجمن جهانی آبزی‌پروری (WAS) به‌خاطر مشارکت‌هایش در حوزه آبزی‌پروری مورد تقدیر قرار گرفته است.

[1] ENSARS  مخفف عبارتEuropean Non-native Species in Aquaculture Risk Analysis Scheme  است، طرح تحلیل ریسک گونه‌های غیر بومی در آبزی‌پروری اروپا. این برنامه یا سیستم، چارچوب و پروتکلی است که با هدف ارزیابی ریسک‌های زیستی، اقتصادی و زیست‌محیطی مرتبط با معرفی گونه‌های غیر بومی در صنعت آبزی‌پروری طراحی شده است. هدف اصلی ENSARS کمک به تصمیم‌گیری آگاهانه و مدیریت بهینه برای پیشگیری از پیامدهای منفی احتمالی است.