به گزارش اقتصادسرآمد، رودخانه‌های کارون، کرخه و دز که روزگاری شریان‌های حیاتی کشاورزی، صنعت و حتی کشتیرانی بین‌المللی کشور بودند، اکنون با کاهش شدید آب، آلودگی گسترده و تهدید نابودی تالاب‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این وضعیت افزون بر آنکه حیات مردم خوزستان را تحت تأثیر قرار داده، امنیت داخلی، اقتصاد ملی و جایگاه ژئوپلیتیک ایران را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد.

در چنین شرایطی، کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند قلب اقتصادی ایران را به نقطه‌ای غیرقابل بازگشت برساند. دکتر پرویز باورصاد، استادیار و رئیس سابق دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر در گفت‌وگو با «تسنیم» ابعاد این بحران و راهکارهای برون‌رفت از آن را تشریح کرده است. در ادامه بخش‌هایی از این گفت‌وگوی تفصیلی را می‌خوانید:  

میراث سدسازی بی‌رویه برای خوزستان
دکتر باورصاد در ارزیابی آخرین وضعیت منابع آبی خوزستان، گفت: خوزستان از دیرباز پرآب‌ترین و پرباران‌ترین استان کشور بوده است. رودخانه‌های کارون، کرخه و دز نه‌تنها منابع حیاتی کشاورزی و صنعت را تأمین می‌کردند، بلکه کارون به عنوان مهم‌ترین رودخانه قابل کشتیرانی بین‌المللی ایران شناخته می‌شد. اما سیاست‌های نادرست توسعه، سدسازی‌های بی‌رویه و انتقال آب از کوه‌های شمالی خوزستان به زاینده‌رود و استان‌های مرکزی، این منابع را به وضعیت اسفناک امروز رسانده است. نتیجه آن خشک‌شدن تالاب هورالعظیم، کاهش شدید آب کارون و مشکلات جدی برای مردم آبادان و دیگر شهرهای پایین‌دست بوده است.این کارشناس مطرح حوزه آب و مدیریت آبی کشور ادامه داد: وقتی آب نباشد، زندگی نیست. بحران آب در خوزستان فقط یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه به تهدیدی امنیتی تبدیل شده است. مردم با کمبود آب آشامیدنی، بیماری‌های ناشی از آب آلوده و مشکلات اقتصادی مواجه‌اند. این وضعیت به نارضایتی اجتماعی و حتی تهدید امنیت داخلی منجر می‌شود. تجربه جهانی نشان می‌دهد که رودخانه‌ها می‌توانند منشأ جنگ باشند؛ همانطور که سدسازی بر نیل بحران‌هایی برای مصر ایجاد کرده یا سدهای ترکیه بر دجله و فرات عراق و سوریه را بیچاره کرده‌اند. اگر مدیریت منابع آبی در ایران اصلاح نشود، خوزستان نیز با چنین تهدیدهایی روبه‌رو خواهد شد.
رئیس سابق دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر همچنین پیرامون تاثیر این بحران بر جایگاه اقتصادی خوزستان و آینده کشور افزود: خوزستان قلب اقتصاد ایران است؛ نخستین استان صنعتی کشور با نفت، گاز و پتروشیمی که بیش از ۹۰درصد ارز کشور را تولید می‌کند. همچنین یکی از قطب‌های اصلی کشاورزی ایران است. اگر آب کارون، دجله و دز از بین برود، این استان و در نتیجه اقتصاد ملی نابود خواهد شد. آب مظهر توسعه و حیات است؛ بدون آن نه صنعت باقی می‌ماند، نه کشاورزی و نه زندگی روزمره مردم. سیاست‌های انتقال آب و سدسازی‌های غیرکارشناسی، در واقع دست بردن در کار خلقت است و نتیجه آن خشک‌شدن چشمه‌ها و حوضه‌های آبریز طبیعی کشور خواهد بود. بحران آب خوزستان محصول سیاست‌های نادرست و نگاه غیرراهبردی به منابع طبیعی است و ادامه این روند افزون بر حیات استان، امنیت و اقتصاد ملی ایران را تهدید خواهد کرد.

تبعات سدسازی و تغییر اقلیم برای منابع آبی
«باورصاد» درباره تبعات سدسازی‌ها و تغییرات اقلیمی بر وضعیت منابع آبی کشور، تصریح کرد: اروندرود از پیوستن دجله و فرات شکل می‌گیرد و به خلیج فارس می‌ریزد؛ این رودخانه‌ها برای ما اهمیت حیاتی دارند، اما دخالت‌های انسانی، به‌ویژه سدسازی‌های گسترده، چرخه طبیعی بارش را مختل کرده است. استان چهارمحال و بختیاری که روزگاری پرآب‌ترین و پربارش‌ترین منطقه کشور بود، امروز با کاهش شدید منابع مواجه است. سدها سطح مقطع‌های وسیع ایجاد کرده‌اند که در اثر تابش خورشید بخار می‌شوند. این بخارات همراه با گازهای متان و کربن مانع تشکیل ابر و بارش می‌شوند. در نتیجه، تغییرات اقلیمی و خشکسالی شدت گرفته و مناطقی چون خوزستان، چهارمحال و بختیاری و بوشهر در گزارش‌های ناسا جزو بدترین نقاط دنیا از نظر تابش خورشید و گرما معرفی شده‌اند. دمای خوزستان به راحتی بالای ۶۰درجه می‌رود و اگر دو درجه دیگر افزایش یابد، حتی حیوانات اهلی و انسان‌ها در معرض نابودی قرار می‌گیرند. این همه ناشی از بی‌توجهی به اصول هواشناسی و اقیانوس‌شناسی است؛ در حالی که ۹۰درصد تنظیم فصول و بارش‌ها وابسته به دریاست. 
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: تاریخ بارها نشان داده که خوزستان چه نقشی در حیات کشور داشته است. در سال ۱۳۲۹ بارندگی شدید کل آبادان و خرمشهر را زیر آب برد و پالایشگاه آبادان در معرض تهدید قرار گرفت. انگلیسی‌ها میلیون‌ها کیسه شن دور پالایشگاه چیدند تا آب وارد نشود. این نشان می‌دهد که رودخانه‌های خوزستان چه قدرتی داشته‌اند. امروز اما همان رودخانه‌ها با سدسازی‌های بی‌رویه و انتقال آب از سرچشمه‌های کارون به استان‌های مرکزی خشکیده‌اند. از سال ۱۳۳۴ تونل‌هایی برای انتقال آب کارون زده شد و در دهه‌۶۰ نیز تونل‌های دیگری ساخته شد. اکنون مافیای فولاد و صنایع سنگین با نفوذ سیاسی، میلیاردها تومان از منابع آب خوزستان را به استان‌های کویری می‌برند. این صنایع باید در بندرعباس، سیستان و بلوچستان، بوشهر و خوزستان مستقر می‌شدند؛ جایی که رطوبت و منابع طبیعی وجود دارد، اما متأسفانه در کویر صنعت ایجاد کرده و بار آبی استان‌های خشک را نابود کردند. امروز خوزستان با بوی نامطبوع کارون و خشکی رودخانه‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ در حالی‌که هزاران سال این رودخانه‌ها مسیر کشتیرانی تا بصره و فرات بوده‌اند.  

ضرورت تغییر استراتژی در کشور
دکتر باورصاد در ادامه تاکید کرد: باید استراتژی خود را تغییر دهیم. سدسازی‌های بتنی دیگر در دنیا منسوخ شده‌اند و ما نباید سرمایه‌های ملی را صرف پروژه‌هایی کنیم که نتیجه‌ای جز نابودی منابع ندارند. نمونه‌اش سد بختیاری است که برای تولید ۱۵۰۰مگاوات برق طراحی شده، اما می‌توان همین میزان برق را با انرژی خورشیدی و یک‌سوم هزینه تأمین کرد. ایران ظرفیت بی‌نظیری در انرژی خورشیدی دارد؛ در یزد و کرمان ۳۶۵روز آفتابی داریم و در خوزستان ۳۲۰روز. اگر این ظرفیت به‌کار گرفته شود، نه‌تنها برق کشور، بلکه حتی برق اروپا را می‌توانیم تأمین کنیم. این همان راه درست است؛ استفاده از انرژی‌های نو به جای سدسازی‌های مخرب.  

راهکاری برای تأمین آب و مقابله با بحران
رئیس سابق دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه خلیج فارس بوشهر خاطرنشان کرد: ما در مدیریت آب کشور اشتباهات بزرگی کرده‌ایم. نمونه‌اش در اصفهان است؛ زمانی که کارخانه فولاد مبارکه ساخته شد، سطح آب زیرزمینی هفت‌متر بود، اما امروز به ۶۰۰متر رسیده است. این یعنی نابودی آب‌های ژرف و استراتژیک. در سیستان هم با سدسازی افغان‌ها بر رودخانه هیرمند، مردم زابل و بلوچستان دچار بحران شدند. در کل کشور حدود ۷۰۰هزار چاه حفر شده؛ صدبرابر ظرفیت طبیعی ایران. این برداشت بی‌رویه سفره‌های زیرزمینی را نابود کرده و فرو نشست زمین را به همراه آورده است. کشاورزی در استان‌های مرکزی با محصولاتی مثل هندوانه و برنج، هزینه‌های سنگینی دارد، در حالی که همان برنج اگر در خوزستان کشت شود، با منابع طبیعی و سابقه هزاران ساله، بسیار ارزان‌تر و پایدارتر خواهد بود.  وی ادامه داد: من سال‌ها پیش پیشنهاد دادم که باید کارخانه‌های تقطیر آب در بندرعباس و چابهار ایجاد شود؛ درست مثل عربستان که روزانه دو میلیون متر مکعب آب از دریا شیرین می‌کند. ایران با داشتن خلیج فارس و دریای عمان، این ظرفیت را دارد. اما به جای آن، بودجه‌های کلان صرف انتقال آب از خوزستان و چهارمحال به اصفهان و کرمان شد. این سیاست‌ها تحت نفوذ مافیای آب و صنایع سنگین است. در حالی‌که خوزستان ۱۵درصد تولید ناخالص ملی کشور را برعهده دارد، سهم اقتصادی استان‌های کویری حتی به اندازه خوزستان نیست. من بارها گفته‌ام که می‌توان با یک خط لوله از آبادان، آب شور دریا را به تهران رساند و مشکل آب پایتخت را برای دهه‌ها حل کرد، اما گوش شنوایی وجود ندارد.  
این کارشناس مطرح حوزه آب کشور تصریح کرد: امروز رودخانه‌های خوزستان آلوده به فلزات سنگین، اورانیوم و کادمیوم هستند. این آلودگی‌ها وارد زنجیره غذایی شده و سلامت مردم را تهدید می‌کند. زمانی که رئیس دانشگاه خرمشهر بودم، طرح‌هایی نشان دادند که در ماهشهر طی یک‌سال ۳۶مورد تولد نوزادان ناقص‌الخلقه ثبت شد؛ نتیجه مصرف ماهی‌های آلوده. این بحران به ژن مردم منطقه آسیب زده است. باغات آبادان و خرمشهر که روزگاری بزرگ‌ترین تولیدکننده خرما بودند، امروز نابود شده‌اند و ایران واردکننده خرما شده است. برای کاهش تبخیر آب پشت سدها هم راهکارهایی وجود دارد؛ مثلاً پوشاندن سطح سدها با گوی‌های پلاستیکی که می‌تواند ۲درصد از آب کشور را حفظ کند، اما این اقدامات جدی گرفته نمی‌شود.  

ظرفیت انرژی‌های پاک و اقتصاد دریامحور
دکتر باورصاد در بخش دیگری از صحبت‌های خود، بیان کرد: ایران ظرفیت بی‌نظیری در انرژی خورشیدی و تولید آب از رطوبت دارد. در خوزستان و جنوب کشور، رطوبت هشت‌ماه سال بالای ۵۰ تا ۹۰درصد است. می‌توان با فناوری‌های نو از همین رطوبت آب تولید کرد. اروپا به دنبال چنین طرح‌هایی است، در حالی‌که ما با داشتن آفتاب و رطوبت کافی، هنوز به انرژی‌های تجدیدپذیر توجه نکرده‌ایم. من بارها سند «دریا محور» را مطرح کرده‌ام و حتی در جلسات با فرماندهان نیروی دریایی و مسئولان کشور توضیح داده‌ام، اما دستگاه‌های دولتی به جای اجرای این سیاست‌ها، دنبال منافع کوتاه‌مدت و بیزینس‌های خود هستند. اگر به اقتصاد دریامحور و انرژی‌های نو توجه نشود، بحران آب و برق ایران به تهدیدی جدی برای آینده تبدیل خواهد شد.  

ارزیابی از وضعیت کارون در حمل‌ونقل و کشتیرانی
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: کارون روزگاری یک رودخانه دریانوردی بود. صدسال پیش انگلیسی‌ها نوشتند که بار از تهران و کرمانشاه و شوشتر با کشتی‌های فلزی بخار به اهواز و خرمشهر می‌آمد و از آنجا تا اروپا حمل می‌شد؛ زمانی که حتی کانال سوئز هنوز نبود. اما در هشتاد سال گذشته با ساخت ده‌ها پل روی کارون، عملاً حمل‌ونقل رودخانه‌ای حذف شد. این تصمیمی بود که هیچ کشور عاقل دیگری انجام نمی‌دهد. امروز پل‌هایی که بدون مشاوره دریایی و بندری ساخته شده‌اند، مسیر کشتیرانی را نابود کرده‌اند و جزیره‌های مصنوعی در بستر رودخانه ایجاد شده که در آینده می‌تواند شهر اهواز را تهدید کند. این بی‌توجهی به ظرفیت‌های کارون، یکی از بزرگ‌ترین خطاهای مدیریتی در تاریخ ایران است. 

پیامد سدسازی‌ها و خشک‌شدن تالاب‌ها برای خوزستان
دکتر باورصاد در بخش پایانی صحبت‌های خود خاطرنشان کرد: سدهای بی‌رویه منابع آب را نابود کرده‌اند و امنیت مردم را هم به خطر انداخته‌اند. نمونه‌های مشابه در ایتالیا و دیگر کشورها نشان داده که سدها می‌توانند فاجعه‌بار باشند. در ایران نیز خشک کردن عمدی هورالعظیم برای کسب درآمد ارزی، یکی از بزرگ‌ترین جنایت‌های زیست‌محیطی بود. این اقدام باعث شد ریزگردها از عراق و سوریه وارد ایران شوند و زندگی مردم خوزستان مختل شود، حتی در سطح بین‌المللی، وزیر خارجه وقت ایران در اعتراض به ترکیه با واکنش تند مواجه شد، چون کشورهای منطقه می‌دانند ایران خودش چه بلایی بر سر منابع آبی آورده است. این بحران‌ها امروز خوزستان را در معرض نابودی قرار داده‌اند.