گروه اقتصاد دریاپایه - محمد راستاد - برای این که بندری بتواند به صورت مؤثر در اقتصاد دریا پایه نقش آفرینی نماید، مجموعه‌ای از امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را باید در اختیار داشته باشد. نحوه اداره و مدیریت بندر و مقررات حاکم بر فعالیت‌های آن نیز تأثیر بسزایی در رونق و رقابت‌پذیری بندر خواهد داشت. لذا یک بندر علاوه بر ملزومات فیزیکی مورد نیاز برای انجام عملیات دریایی و بندری، به سازوکارهای اجرایی و عوامل جانبی دیگری احتیاج دارد تا بتواند به عنوان بندری موفق و کارآمد، علاوه بر تأثیرگذاری بر اقتصاد کلان کشور، در ساختار اجتماعی و اقتصادی محدوده پیرامون خود، ایفای نقش نماید. آنچه می خوانید بخشی از نوشتار محمد راستاد مدیرعامل سابق سازمان بنادر و دریانوردی در کتاب توسعه دریایی؛ از ایده تا عمل» که در اختیار روزنامه دریایی اقتصادسرآمد گذاشتند.

پایانه های تخصصی بندر(Port Specialized Terminals)  
همان گونه که پیشتر به تفصیل اشاره شد، کالاهایی که از طریق دریا جابه جا می شوند از نظر شکل، اندازه و جنس بسیار متنوع می باشند و به تبع آن کشتی‌هایی که آنها را حمل می‌کنند نیز انواع مختلفی دارند. لذا بنادر باید از نظر زیرساخت‌ها، روبناها و تجهیزات، توان و آمادگی لازم برای پذیرش و تخلیه و بارگیری کشتی‌ها و کالاهای متنوع آنها را داشته باشند. بدیهی است که خدمات مورد نیاز تمامی انواع کشتی‌ها و کالاهای خاص آن‌ها را نمی توان در یک پایانه مشترک با کیفیت و سرعت مورد انتظار ارائه نمود. البته بنادر کوچک ممکن است در یک پایانه چند منظوره، خدمات پذیرش تخلیه و بارگیری انواع کشتی و کالا را به صورت متمرکز پوشش دهند، اما برای بنادر بزرگ که دارای ترافیک و تنوع زیاد کشتی و کالا هستند، ضرورت دارد تا پایانه های مجزا و تخصصی برای تفکیک انواع کشتی و کالا وجود داشته باشد.
برخی از کشتی‌ها مانند کشتی‌های کانتینربر، باید با سرعت بسیار بالا و در زمان کوتاهی تخلیه یا بارگیری شوند تا بتوانند در چهارچوب برنامه زمانی منظم خود ادامه مسیر و در پنجره زمانی تعیین شده، به مقصد بعدی خود برسند. این امر مستلزم ارائه خدمات کانتینری در پایانه ای اختصاصی است که از نظر اسکله ها تجهیزات و اماکن نگهداری کانتینر، برابر استاندارد پایانه های کانتینری احداث و تجهیز شده باشد. تنها در این صورت امکان ارائه خدمات با کیفیت و سرعت به کشتی‌های کانتینر بر وجود خواهد داشت. به همین منوال سایر انواع کشتی و کالاها از قبیل کشتی‌های فله بر حامل کالاهای فله خشک، کشتی‌های تانکر حامل کالاهای فله مایع، کشتی‌های جنرال کارگو حامل کالاهای عمومی و ... نیاز به پایانه های تخصصی خود را خواهند داشت. البته بدیهی است که عامل زمان صرف شده در بندر برای انواع کشتی و کالا متفاوت است اما به طور کلی هدف اصلی در هر بندر باید به حداقل رساندن زمان ارائه خدمات به کشتی باشد تا از این طریق هزینه توقف کاهش یافته و بالتبع صاحبان کالا و خطوط کشتیرانی تمایل به استفاده مداوم و بیشتر از بندر را داشته باشند.
رویکرد دارا بودن پایانه های تخصصی بندری در بنادر ایران هم طی سالهای اخیر روند مطلوبی داشته است. از جمله مهم‌ترین پایانه های تخصصی بنادر کشور پایانه کانتینری در بندر شهید رجایی است که دارای تمامی مشخصات استاندارد یک پایانه کانتینری است. در بنادر امام خمینی، بوشهر و خرمشهر نیز، پایانه های کانتینری با مقیاس کوچک‌تر وجود دارند. در زمینه پایانه های غلات بندر امام خمینی به عنوان کانون کالاهای مذکور، بهترین پایانه ها را در اختیار دارد و اکنون هم پایانه های مکانیزه غلات در این بندر مراحل ساخت را آغاز کرده و برخی در شرف بهره برداری می‌باشند. پایانه های مکانیزه غلات که اسکله را مستقیماً به سیلوها متصل می‌کند. ضمن امکان افزایش قابل توجه سرعت تخلیه، کیفیت نگهداری غلات را تا حد بسیار خوبی ارتقا می دهد. رویکرد احداث پایانه های مکانیزه غلات در بندر چابهار، بندر شهید رجایی و بنادر شمالی نیز آغاز شده و به مرور در تمام بنادری که مقصد واردات غلات می‌باشند بنادر با کیفیت و سرعت بیشتری خدمات ارائه خواهند نمود. متداول‌ترین پایانه هایی که در بنادر از دیرباز وجود داشته و فعال بوده‌اند، پایانه های مخصوص کالاهای عمومی هستند که با مقیاس‌های متفاوت از نظر وسعت و ظرفیت در بنادر احداث و تجهیز شده‌اند. همچنین پایانه های کالای فله مایع به ویژه برای فرآورده های نفتی در بنادر کشور وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها در بنادر شهید رجایی (بندر خلیج فارس) و بندر امام خمینی می‌باشند. صادرات مواد معدنی به صورت فله خشک و مصالح ساختمانی نیز به عنوان یکی از محصولات مهم صادراتی کشور باید مدنظر قرار داده شود. اگرچه میزان قابل توجهی از این نوع محمولات در بنادر کشور بارگیری و صادر می‌شوند، اما در حال حاضر بنادر تجاری کشور فاقد پایانه های تخصصی مواد معدنی و مصالح ساختمانی می‌باشند. به تازگی اقداماتی در بنادر مختلف برای احداث و تجهیز این پایانه ها نیز در دست مطالعه و اجراست که مطمئناً با تکمیل و بهره برداری از آن‌ها شاهد ارتقای قابل توجه کیفیت و سرعت بارگیری مواد معدنی خواهیم بود. در محدوده خارج از بنادر تجاری، چند پایانه اختصاصی مربوط به مواد معدنی وجود دارد که مهم ترین آن‌ها در محدوده بندر پارسیان و ئیگری در محدوده بندر کنگان است.
علاوه بر پایانه های مرتبط با کالا، باید به پایانه های مسافری دریایی هم اشاره کرد که تردد کشتی‌های مسافری و مسافران آنها از طریق چنین پایانه هایی انجام می‌شود. تقریباً در تمامی بنادر کشور چنین پایانه هایی احداث و تجهیز شده و سالانه تعداد قابل توجهی مسافر دریایی از آن‌ها استفاده می‌کنند.
ب: سازوکارهای اجرایی و عوامل جانبی 

جامعه دریایی و بندری
در هر بندر، وجود فعالان بندری توانمند که زنجیره عملیات و خدمات مشتریان را تأمین نمایند، اهمیت فراوانی دارد. در واقع هیچ بندری صرفاً با اتکا به مزیت‌های طبیعی زیر ساخت‌ها و تجهیزات مناسب و مدرن اما فاقد مجموعه‌ای از ساختارهای منسجم متشکل از فعالان بندری، نمی‌تواند جایگاه مطلوب و شایسته‌ای را برای خود کسب کند. مهم‌ترین مشتریان یک بندر تجاری، خطوط کشتیرانی یا در واقع مالکان کشتی‌های ورودی به بندر و صاحبان کالاهایی هستند که توسط کشتی‌های مذکور در بندر تخلیه یا بارگیری می‌شوند. جامعه دریایی و بندری نیز دربرگیرنده مجموعه‌های ارائه کننده کلیه عملیات و خدمات مورد نیاز این مشتریان، شامل طیف متنوعی از فعالیت‌های تخصصی از زمان اعلام ورود یک کشتی به بندر تا خروج کالا از اماکن بندری است. البته ذکر این نکته ضروری است که برای خدمات زنجیره کامل لجستیک که بعضاً مورد تقاضای صاحبان کالا است، وجود ارائه کنندگان خدمات لجستیکی و «درب به درب»( Door to Door)کالا به مشتریان نیز که محدوده‌ای فراتر از بندر را شامل شده و مستلزم ارتباط منسجم با سایر شقوق حمل و نقل و مراکز لجستیکی است، به مزیت رقابتی بندر خواهد افزود. 
جامعه دریایی و بندری، از نظر ساختار سازمان دهی، پشتیبانی مدیریت ارتباط با مشتریان نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده تبادل اطلاعات و داده ها و زنجیره منسجم و به هم پیوسته فرآیندها باید دارای بلوغ و تجربه کافی باشد، به طوری که بتواند رضایت کامل متقاضیان خدمات بندری و جلب نماید. یکی از جنبه های مهم تاثیر جامعه دریایی و بندری بر ارتقای رتبه و جایگاه بندر محل فعالیتشان، اعتقاد و اراده جمعی و همه جانبه آن‌ها برای هم افزایی در راستای جلب رضایت مشتریان است. در نقطه مقابل، چنانچه هر کدام از اجزای جامعه دریایی و بندری صرفاً منافع شخصی و صنفی خود را در اولویت قرار داده و برآیند کلی مجموعه خدمات از نظر تأمین باکیفیت نیازهای مشتریان مد نظرشان نباشد، نمیتوان انتظار داشت که بندر بتواند جایگاه شایسته‌ای را از نظر ایفای نقش به عنوان بندری موفق و دارای مزیت رقابتی بالا به دست آورد. بنابراین ارگان مسئول و متولی بندر باید بتواند اولاً شکل گیری مجموعه کامل جامعه دریایی و بندری متناسب با نیازهای مشتریان را در دستور کار خود قرار داده، ثانیاً فرهنگ مشارکت و انسجام درون جامعه مذکور را، به منظور موفقیت و رشد بندر در دستور کار دائمی خود قرار دهد.  ......  ادامه دارد...