گروه حمل و نقل- امید متین- ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای ایران دچار ناترازی است. این موضوعی است که بسیاری از کارشناسان اقتصادی و فعالان این حوزه مدت‌هاست بر آن تاکید می‌کنند. وجود ناوگان فرسوده جاده‌ای مشکلاتی را ایجاد کرده است که با گذشت هرسال بیشتر از گذشته خود را نشان می‌دهد. این روزها دوبخش اصلی ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای ایران دچار چالش‌های متعددی هستند. از یک سو کامیون‌داران درگیر اعتصاب بابت عدم‌پاسخ به مطالبات خود هستند و از طرف دیگر با آغاز برنامه‌ریزی جدی و اجرای برنامه‌های پیرامون سفرهای تابستانی و برگزاری مراسم اربعین، مسئله کمبود اتوبوس‌ها برای جابه‌جایی مسافران و زائران خود را به نمایش گذاشته است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، حضور ناوگان اتوبوس در جاده‌های کشور یک مسئله اقتصادی است که ایجاد ناترازی و مشکلات در این حوزه می‌تواند به نوعی نشان‌دهنده وجود چالش‌هایی در اقتصاد کشور باشد، مسائلی در این پدیده خود را به خوبی نشان می‌دهد. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته این روند کاملا متفاوت است. در بسیاری از نقاط جهان استفاده از یک اتوبوس مدرن، نیازمند درگیرشدن تمامی نهادها و جذب سرمایه عظیم نیست. بااین‌حال، به نظر می‌رسد این شرایط برای کشور ما به مانند بسیاری دیگر از موضوعات متفاوت از سایر کشورهاست. 
ضعیف‌شدن کیفیت اتوبوس‌های فعال در مسیرهای بین‌شهری و حمل‌ونقل جاده‌ای کشور طی سال‌های گذشته به‌ویژه از سال۱۴۰۰ به این سو بیشتر از سنوات گذشته قابل احساس کردن است. برخی کارشناسان معتقدند که با گذشت زمان و به علت تداوم تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز، عمر ناوگان اتوبوسی کشور افزایش پیدا کرده است. از طرف دیگر، وجود برخی موانع و محدودیت‌ها برای ورود اتوبوس‌های جدید نیز موجب شده تا این مشکل بیش از گذشته خود را به نمایش بگذارد. این در حالی است که فعالان حوزه حمل‌ونقل معتقدند که حتی اگر شرایط برای واردات اتوبوس‌های جدید در کشور فراهم بود، باز هم به علت قیمت بالا چندان مخاطبی پیدا نمی‌کرد. از طرف دیگر، باید در نظر داشت که برخی سرمایه‌گذار‌ها به جای بلوکه‌کردن پول‌شان در یک اتوبوس که همواره خطر تصادف و کمبود قطعه و کمبود مسافر و ... را به‌دنبال دارد، بازار‌های جذاب دیگری را دنبال می‌کنند.

زمان خودنمایی ناترازی اتوبوس‌ها 
هرساله با نزدیک‌شدن به ایام اوج سفرهای جاده‌ای موضوع کمبود ناوگان اتوبوس بین‌جاده‌ای در کشور بیشتر خود را نشان می‌دهد و موردتوجه مسئولان قرار می‌گیرد. این موضوع در دوران آغاز سفرهای اربعین و همچنین سفرهای نوروزی شدت بیشتری پیدا می‌کند. موضوع کمبود ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای در سال‌های گذشته به نحوی بود که براساس برخی گزارش‌ها از کشورهای ترکیه و عراق تعدادی اتوبوس جهت طی کردن دوران اربعین توسط نهاد‌های مربوطه قرض گرفته‌ می‌شد. 
برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که گمرک جمهوری اسلامی در سال گذشته اعلام کرده بود: «۳۵دستگاه اتوبوس اظهاری برای تسهیل در تردد زوار اربعین حسینی از گمرکات بازرگان و تهران با حداقل تشریفات و با کمترین زمان ممکن ترخیص شده است. از این تعداد، ۲۱دستگاه اتوبوس از گمرک تهران و ۱۴دستگاه اتوبوس از گمرک بازرگان پس از اظهار و اخذ مجوز‌های مربوطه، در سریع‌ترین زمان ممکن ترخیص شد.»
این در حالی است که تمامی آمار و گزارش‌ها حاکی این موضوع است که ۳۵دستگاه اتوبوس نمی‌تواند به کلی این مشکل را حل کند و باز هم شاهد ناترازی جدی در این زمینه خواهیم بود. در این میان طبق برآورد برخی کارشناسان، نزدیک به ۵هزار اتوبوس برای جبران نسبی ناترازی در این بخش نیاز است. طبق گفته برخی کارشناسان، از یک شرکت آلمانی، تعدادی اتوبوس وارد ایران شده است. بااین‌حال، این اتوبوس‌ها، اما آنقدر زیاد نبودند که جبران ناترازی را انجام دهند. از سوی دیگر، قیمت بالا و کمبود قطعات نیز این اتوبوس‌ها را با بحران‌های جدی مواجه کرده است.

کسری 3هزار اتوبوس براس سفرهای اربعین
مهدی خضری، مدیرکل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای استان تهران در گفت‌وگویی با ایلنا درباره جزئیات فروش بلیت اتوبوس برای ایام اربعین اظهار داشت: پیش‌فروش بلیت اربعین از ٢٣تیرماه آغاز خواهد شد و ۶هزار دستگاه اتوبوس آماده جابه‌جایی زائران اربعین است. وی با بیان اینکه برای جابه‌جایی زائران اربعین با کمبود ٣هزار ناوگان اتوبوسی مواجه هستیم، گفت: قرار بر این است، کمبود ٣هزار دستگاه اتوبوس را از سایر شرکت‌ها و کارخانه‌های صنعتی و پتروشیمی تامین کنیم. هرچند این شرکت‌ها برای جبران کسری ناوگان کمک قابل‌توجهی نداشتند، اما 2سال گذشته ۶٠٠دستگاه اتوبوس را در اختیار سفرهای اربعین گذاشتند که کمک بسیار موثری بود و امیدوارم امسال هم بخشی از این کمبود با ناوگان شرکت‌های صنعتی تامین شود.
مدیرکل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای استان تهران ادامه داد: موضوع مهم این است که جابه‌جایی زائران اربعین همزمان با سفرهای تابستانی انجام می‌شود و باید بخشی از ناوگان هم به سفرهای تابستانی اختصاص پیدا کند و اگر کارخانجات صنعتی، پتروشیمی‌ها و ... در تامین کسری ناوگان همراه باشند با مشکلی در انجام سفرهای اربعین و سفرهای تابستانی مواجه نخواهیم شد. وی درباره نرخ بلیت اتوبوس اربعین گفت: باید توجه داشت که اتوبوس‌های اربعین یک‌سرخالی نسبت به جابه‌جایی زائران اقدام می‌کنند و روز گذشته در ستاد اربعین وزارت راه‌وشهرسازی موضوع نرخ بلیت اتوبوس مطرح شد و درخواست افزایش قیمت بلیت را داده‌ایم و این پیشنهاد مورد بررسی قرار می‌گیرد.
خضری همچنین با اشاره به جابه‌جایی زائران پاکستانی و افغانستانی از مسیر ایران تاکید کرد: سال گذشته در ایام اربعین اتباع افغانستانی و پاکستانی با ناوگان کشور خودشان از مسیر ایران سفر اربعین را انجام دادند و به‌طور میانگین از هر دو این کشور ١٠٠هزار زائر از مسیر کشورمان تردد داشتند و حدود ٢هزار ناوگان درگیر بودند و امسال هم با ناوگان ملی کشور خود، پذیرش خواهند شد. وی با اشاره به افزایش ١۵درصدی جابه‌جایی زائران اربعین گفت: سال گذشته حدود ٢میلیون زائر از طریق ناوگان حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای سفر اربعین را انجام دادند و امسال پیش‌بینی می‌کنیم این عدد تا ١۵درصد افزایش پیدا کند.

بدعهدی دستگاه‌های اجرایی در تامین اتوبوس
بررسی گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که در اربعین سال گذشته ۵۸درصد زائران با خودروهای شخصی، ۸درصد با قطار، ۲۶درصد با اتوبوس، ۷درصد با هواپیما و ۰.۰۳درصد با استفاده از حمل‌ونقل دریایی جابه‌جا شدند. در این میان سال گذشته پایانه‌های مرزی مختلف کشور سهم متفاوتی در سفرهای اربعین داشتند. به‌عنوان نمونه، بیش از ۴۶درصد زوار از پایانه مهران عبور کردند و شلمچه با ۲۶درصد، خسروی با ۱۳درصد و چذابه با ۹درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
مهران قربانی، رئیس کمیته حمل‌ونقل و سوخت ستاد مرکزی اربعین و سرپرست معاونت حمل‌ونقل وزیر راه‌وشهرسازی نیز سه‌شنبه هفته گذشته و در نشست کمیته حمل‌ونقل و سوخت ستاد مرکزی اربعین۱۴۰۴ بیان کرد: فراهم‌کردن تامین ناوگان عمومی جاده‌ای جزو دغدغه‌های مهم ماست. در سال‌های گذشته قرار شده بود ۳۰۰۰دستگاه از ناوگان حمل‌ونقل عمومی که در طول سال دستگاه‌های مختلف دولتی و شرکت‌های خصوصی نسبت به انعقاد قرارداد با آن مبادرت می‌کردند، مورد استفاده قرار گیرد و در دوره اوج سفرهای بازگشت این ناوگان در اختیار طرح اربعینی باشد، ولی متاسفانه در سه،چهار سال گذشته همکاری‌های لازم انجام نشد.
این مقام مسئول در وزارت راه‌وشهرسازی ادامه داد: امسال با طرح ویژه‌تری نسبت به کنترل عملکرد این ناوگان اقدام خواهیم کرد. قبل از اجرای طرح حتما مشخصات این ۳۰۰۰دستگاه و شماره پلاک آن‌ها اخذ خواهد شد. در طول دوره اجرای طرح حتما با سیستم‌های نظارتی عملکرد ناوگان ثبت و ضبط خواهد شد و اگر احیانا همکاری لازم را نداشته باشند به‌صورت مشخص و اعلام عمومی مطرح خواهد شد که هرکدام از دستگاه‌ها چه میزان تعهد داشته‌اند و به چه میزان عمل نکرده‌اند. حتما در این مورد کمیته حمل‌ونقل و سوخت وزارت راه‌وشهرسازی با جدیت این موضوع را دنبال خواهد کرد.
قربانی گفت: در حال مذاکره با کشور عراق برای تسهیل حمل‌و‌نقل به‌ویژه در موضوعات هوایی و دریایی هستیم. وی همچنین خبر داد: از ۲۰تیرماه پیش‌فروش‌ بلیت‌ها صورت خواهد گرفت و برای رفع خستگی زائران در سفرهای برگشت استقرار ایستگاه‌های ایمنی و رفع خستگی در محورهای منتهی به مرز انجام و خدمات بهینه‌ای به زوار ارائه خواهد شد.
وی با بیان اینکه حمل‌ونقل ۴میلیونی زائران کار ساده‌ای نیست و نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی حمل‌و نقلی دارد، افزود: در برخی اوقات جابه‌جایی ۲۵۰هزار زائر در یک روز داریم و تمام این موارد با چالش‌هایی در دوکشور همراه است. همچنین چالش‌ها و مشکلاتی نیز نظیر ناترازی ناوگان عمومی جاده‌ای، ریلی و هوایی متناسب با تقاضای سفر به‌خصوص در ایام اوج بازگشت، سهم عمده مرز مهران در ورود و خروج زائران در قیاس با سایر پایانه‌های مرزی، فراهم‌نشدن شرایط استفاده از پتانسیل ناوگان اتوبوسرانی کشورهای همسایه، عدم‌تکمیل تعریض و بهسازی محورها و... وجود دارد.

نظر کارشناسان چیست؟
عبدالرضا فتاحی، رئیس کانون انجمن‌ها و شرکت‌های مسافربری، درباره وضعیت فعلی ناترازی اتوبوس‌ها در گفت‌وگویی با بازار، گفت: «ما چندین‌هزار اتوبوس را به علت مشکلات مالی و نرخ‌های پایین از دست داده‌ایم. در حال حاضر ۶هزار اتوبوس فعال در جاده‌ها داریم که نسبت به نیاز کشور عدد کمی است و باید افزایش یابد. با وجود تحریم‌ها و گرانی و مشکلات ارزی نیز اتوبوس جدید وارد نمی‌شود. الان اتوبوس جدید که از اروپا وارد کشور شود نزدیک ۳۵میلیارد تومان قیمت‌گذاری می‌کنند. این عدد یعنی هرکسی سمت سرمایه‌گذاری اتوبوس نخواهد رفت. راننده‌ها تلاش دارند بیشتر به سمت سرویس شرکت‌های خصوصی، معادن و تور‌های گردشگری بروند که سود بیشتری دارد. به علت عدم به‌روز‌رسانی نرخ توسط دولت، راننده‌ها دیگر تمایلی برای حضور در جاده‌ها و حمل‌ونقل مسافر ندارند.»
این فعال حوزه حمل‌و‌نقل در ادامه در رابطه با عمر بالای ناوگان مسافربری بیان کرد: «سرمایه‌گذار‌ها به‌خاطر پایین بودن کرایه، کمبود و گرانی قطعات و چالش‌های فنی از این بازار فرار می‌کنند. اتوبوس‌های ما نیز کهنه شده‌اند و عمر ناوگان به ۱۵ الی ۱۷سال رسیده است. اتوبوس‌های اسکانیا، بنز و ولوو بازار ایران را در اختیار دارند. اگرچه تعداد کمی اتوبوس «مان» از خارج وارد کردند، اما چندان نتوانست بر ناترازی بازار اثر بگذارد. این اتوبوس‌ها به علت کمبود قطعات و عدم‌نمایندگی در کشور، حدودا زمینگیر شده‌اند. اتوبوس‌هایی هم که در حال حاضر استفاده می‌شوند، قیمت‌شان از ۶ تا ۱۵میلیارد به‌طور میانگین و نوسانی قیمت‌گذاری می‌شود.»
رئیس کانون انجمن‌ها و شرکت‌های مسافربری درباره عدم‌همخوانی نرخ بلیت با قیمت اتوبوس اظهار داشت: «نرخ بلیت اتوبوس در ایران پایین است و دولت نیز اجازه به‌روزرسانی آن را نمی‌دهد. مثلاً بلیت مسیر اهواز به تهران ۵۵۰هزار تومان است در حالی‌که اگر نفر برکیلومتر محاسبه شود، باید به یک‌میلیون و ۲۵۰هزار تومان برسد. این وضعیت باعث شده راننده‌ها دیگر انگیزه‌ای برای تردد در این مسیر‌ها نداشته باشند.»
فتاحی در پایان درباره هزینه‌های جانبی اتوبوس گفت: «هزینه‌های فنی اتوبوس در سال‌های اخیر بسیاربسیار افزایش داشته است. طبق شنیده‌ها لاستیک اتوبوس با کیفیت خوب در هر جفت به ۱۰۰ الی ۱۵۰میلیون تومان رسیده است. با این هزینه‌ها دیگر برای راننده صرفه اقتصادی ندارد که با بلیت ۳۰۰ یا ۵۰۰تومانی مسافر جابه‌جا کند. باید این نرخ‌ها اصلاح شوند تا راننده‌ها با انگیزه بیشتری به این کار بپردازند.»