خروج نصف اتوبوس‌های کشور از چرخه خدمات‌رسانی در یک‌دهه
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل-امید اسماعیلی-  برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته برای سفرهای اربعین به مرور در حال اجرایی‌شدن است. یکی از مهم‌ترین برنامه‌های پیش‌بینی‌شده از سوی وزارت راه و شهرسازی جهت تسهیل سفر اربعین حسینی برای زائران در این ایام، موضوع بسیج ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای کشور است. این در حالی است که با وجود بیش از 6هزار اتوبوس جهت خدمات‌دهی در ایام اربعین، باز هم برخی گزارش‌ها از کمبود حدود 3هزار دستگاه اتوبوس دیگر حکایت دارد. با وجود تکلیف قانونی جهت واردات اتوبوس و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای کشور، موانع مختلفی در مسیر ورود اتوبوس‌های جدید به کشور وجود دارد. 
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، هرساله با فرارسیدن ایام اربعین حسینی و سفر خیل عظیمی از عاشقان به سرور و سالار شهیدان و برنامه‌ریزی آن‌ها جهت حضور در این آیین مذهبی، شاهد بسیج ناوگان اتوبوس‌ها جهت جابه‌جایی مسافران در جاده‌های کشور هستیم. بااین‌حال، برخی شاهدان می‌گویند که با اعزام ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای برای برگزاری هرچه بهتر اربعین و خدمات‌دهی به زائران حسینی، شاهد کمبود اتوبوس‌ها در مسیرهای معمول هستیم. این موضوع در عمل موجب کاهش خدمات‌دهی به شهروندان و مسافران شهرهای مختلفی می‌شود که برای سفرهای خود انتخابی جز اتوبوس ندارند.
ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای ایران دچار ناترازی است. این موضوعی است که بسیاری از کارشناسان اقتصادی و فعالان این حوزه مدت‌هاست بر آن تاکید می‌کنند. وجود ناوگان فرسوده جاده‌ای مشکلاتی را ایجاد کرده است که با گذشت هرسال بیشتر از گذشته خود را نشان می‌دهد. این روزها دوبخش اصلی ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای ایران دچار چالش‌های متعددی هستند؛ از یک سو، کامیون‌داران درگیر اعتصاب بابت عدم‌پاسخ به مطالبات خود هستند و از طرف دیگر، با آغاز برنامه‌ریزی جدی و اجرای برنامه‌های پیرامون سفرهای تابستانی و برگزاری مراسم اربعین، مسئله کمبود اتوبوس‌ها برای جابه‌جایی مسافران و زائران خود را به نمایش گذاشته است.
هرساله با نزدیک‌شدن به ایام اوج سفرهای جاده‌ای موضوع کمبود ناوگان اتوبوس بین‌جاده‌ای در کشور بیشتر خود را نشان می‌دهد و مورد توجه مسئولان قرار می‌گیرد. این موضوع در دوران آغاز سفرهای اربعین و همچنین سفرهای نوروزی شدت بیشتری پیدا می‌کند. موضوع کمبود ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای در سال‌های گذشته به نحوی بود که براساس برخی گزارش‌ها، از کشورهای ترکیه و عراق تعدادی اتوبوس جهت طی کردن مسیر اربعین توسط نهاد‌های مربوطه قرض گرفته‌ می‌شد.

کاهش ۵۰درصدی ناوگان اتوبوس طی ۱۰سال
تأمین ناوگان حمل‌ونقل عمومی در هر کشوری، به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل جاده‌ای، از ارکان مهم زیرساختی محسوب می‌شود که نه‌تنها در توسعه اقتصادی و توازن اجتماعی نقش حیاتی دارد، بلکه در مواقع خاص و مناسبت‌های جمعی، مستقیماً بر رضایت عمومی و کارآمدی خدمات عمومی تأثیر می‌گذارد. در ایران، به‌واسطه وسعت جغرافیایی، تمرکز جمعیتی، پراکندگی شهرها و تنوع مناسبت‌های ملی و مذهبی، حمل‌ونقل جاده‌ای و به‌ویژه ناوگان اتوبوسرانی بین‌شهری، جایگاه ویژه‌ای در جابه‌جایی انبوه مسافران دارد. با این حال، در سال‌های اخیر، روند فرسودگی و کاهش تدریجی تعداد ناوگان اتوبوسرانی کشور، به یک چالش اساسی بدل شده است؛ چالشی که نه‌تنها در زمان‌های عادی، بلکه در ایام اوج تقاضا نظیر تعطیلات نوروز، مراسم‌های مذهبی، به‌ویژه زیارت اربعین، چهره‌ای عیان‌تر و بحرانی‌تر به خود می‌گیرد.
کاهش ظرفیت ناوگان عمومی کشور، دلایل متعددی دارد که بخشی از آن به عدم‌واردات و نوسازی به‌موقع ناوگان، نبود مشوق‌های کافی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، مشکلات تأمین قطعات و البته عدم‌حمایت مؤثر سیاست‌گذاران از صنعت حمل‌ونقل بازمی‌گردد. براساس آمار اعلامی از سوی مسئولان، طی یک‌دهه گذشته تعداد کارت‌های هوشمند فعال ناوگان اتوبوس بین‌شهری کشور از حدود ۱۴هزار و ۵۰۰دستگاه به کمتر از ۷هزار و ۵۰۰دستگاه کاهش یافته است. این آمار به ‌روشنی نشان می‌دهد که در طول ۱۰سال اخیر، نیمی از اتوبوس‌های فعال کشور از چرخه خدمت‌رسانی خارج شده‌اند؛ موضوعی که زنگ خطر جدی برای زیرساخت حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه در بخش جاده‌ای به‌شمار می‌رود.
نیاز به حمل‌ونقل بین‌شهری در کشور نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه در مناسبت‌هایی همچون ایام اربعین، تعطیلات نوروزی و تابستانی نیز با رشد تقاضا همراه بوده است. کاهش تعداد اتوبوس‌های فعال در ناوگان، فشار مضاعفی بر ظرفیت باقیمانده وارد کرده و موجب بروز مشکلاتی نظیر کمبود بلیت، تأخیر در اعزام و نارضایتی عمومی شده است. آنچه وضعیت را پیچیده‌تر کرده، عدم‌نوسازی و جایگزینی به‌موقع ناوگان است. روند ورود اتوبوس‌های نو به کشور به ‌شدت کند است و طی سال‌های اخیر، نه‌تنها در حد پاسخ به نیاز تقاضای جدید، بلکه حتی در حد جایگزینی خودروهای فرسوده نیز اقدام مؤثری صورت نگرفته است. به همین دلیل، در ایام پرتردد و خاص مانند اربعین حسینی، کمبود اتوبوس‌ها به‌ شدت ملموس شده و مشکلات گسترده‌ای در روند جابه‌جایی زائران به‌‌وجود می‌آورد.

آسیب‌های واردات قطره‌چکانی اتوبوس
در تلاش برای جبران این کمبود در ایام سفرهای اربعین، معاون اول رئیس‌جمهور دولت سیزدهم، محمد مخبر، طی بخشنامه‌ای ثبت‌سفارش واردات ۲هزار دستگاه اتوبوس برون‌شهری با عمر کمتر از ۵سال را با تخفیف ۵۰درصدی در سود بازرگانی به دستگاه‌های ذی‌ربط ابلاغ کرد. این اقدام، با هدف توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی، تنظیم بازار و ارائه خدمات مطلوب به زائران اربعین در دستور کار قرار گرفت. براساس وضعیت ناوگان فعلی اتوبوسی کشور، فرایند اجرایی این مصوبه با تأخیر و کندی مواجه است. بنابر اعلام رضا اکبری، رئیس سازمان راهداری در تاریخ ۲۳اسفند۱۴۰۳، از مجموع ۲هزار دستگاه مصوب، تا آن زمان تنها ۱۱۰دستگاه وارد کشور شده و حدود ۱۰۰دستگاه دیگر در گمرکات است. اکبری با اشاره به ناکافی بودن این تعداد برای ایجاد تحول در بخش مسافری گفت: «با این تعداد نمی‌توان کاری در بخش حمل‌ونقل مسافری انجام داد.»رئیس سازمان راهداری نیز در دومین جلسه ستاد اربعین وزارت راه و شهرسازی با اشاره به تمهیدات سازمان راهداری در سفرهای اربعین امسال، اعلام کرد: در ناوگان جاده‌ای مسافری اتوبوسی کمبود وجود دارد، در یک‌سال گذشته فقط ۲۰۰اتوبوس به کشور وارد کرده‌ایم که پاسخگو نیست. بنابراین در سفرهای اربعین امسال نیز سرویس کارخانجات و صنایع در اختیار سفرهای اربعین قرار می‌گیرد. با توجه به سرعت پایین واردات اتوبوس‌های جدید، به‌ نظر می‌رسد امسال نیز ناوگان موجود پاسخگوی حجم بالای تقاضای زائران اربعین نخواهد بود.
حضور چندمیلیون زائر ایرانی در راهپیمایی اربعین، نیازمند تدارکاتی گسترده و ناوگانی نوساز و پرتعداد است؛ امری که در شرایط فعلی با چالش‌های جدی مواجه شده و اگر راهکاری اساسی اتخاذ نشود، احتمال بروز اختلال در خدمت‌رسانی دور از انتظار نیست. علاوه‌بر مصوبه ثبت‌سفارش واردات ۲هزار دستگاه اتوبوس که از سوی دولت سیزدهم ابلاغ شده بود، در قانون بودجه سال۱۴۰۳ و همچنین قانون برنامه هفتم توسعه نیز احکام مستقلی برای تسهیل واردات ناوگان حمل‌ونقل عمومی لحاظ شده است.
ممنوعیت فروش مسیرهای غیراربعینی
آنطور که «مهر» در گزارشی نوشته است، در راستای مدیریت و پاسخگویی به نیاز ناوگان اتوبوسرانی در ایام اربعین، کمیته حمل‌ونقل و سوخت ستاد مرکزی اربعین، پیش‌فروش بلیت اتوبوس در مسیرهای غیراربعینی را از ۱۸ تا ۲۶مرداد ممنوع اعلام کرده است. این سیاست اگرچه با هدف تمرکز ظرفیت ناوگان بر جابه‌جایی زائران اتخاذ شده، اما ابهاماتی جدی در کارآمدی آن وجود دارد. واقعیت آن است که در این ایام، بخشی از شهروندان نیز نیاز به سفرهای ضروری به سایر مقاصد کشور دارند؛ از سفرهای درمانی و کاری گرفته تا برنامه‌ریزی‌های خانوادگی. ممنوعیت فروش بلیت در مسیرهای غیراربعینی، عملاً این بخش از جامعه را از حق اولیه جابه‌جایی عمومی محروم می‌کند.
با توجه به ارزان‌تر بودن حمل‌ونقل جاده‌ای نسبت به سایر روش‌ها، اتوبوس همچنان گزینه اول بخش قابل‌توجهی از مردم برای سفر است. در چنین شرایطی، اعمال محدودیت در فروش بلیت نه‌تنها به حل مشکل بلندمدت کمبود ناوگان کمکی نمی‌کند، بلکه ممکن است موجب نارضایتی عمومی و افزایش فشار بر دیگر شیوه‌های حمل‌ونقل نیز شود. بنابراین بهتر است مسئولان مربوطه در ایام پیک جابه‌جایی مسافران، به‌ جای محدودسازی با تقویت ناوگان اتوبوسی و مدیریت هوشمند، پاسخگوی هر دو گروه از مسافران باشند.