گروه سیاست – اسماعیل کهنوج - منطقه دریای خزر از نظر ژئوپلیتیک انرژی، خطوط انتقال انرژی و امنیت آن از جایگاه بالایی در مناسبات منطقه ای و بین المللی برخوردار است و پس از فروپاشی شوروی و افزایش کشورهای ساحلی خزر از دو به پنج کشور بر پیچیدگی های تعیین رژیم حقوقی دریای خزر نیز افزوده شد و به همین سبب کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای نیز برای کسب منافع سیاسی و اقتصادی و بیشینه سازی قدرت خود در نظام بین الملل به رقابت بیشتر در این منطقه روی آورده اند که رویارویی ایران و آمریکا از مهم ترین کشمکش های این منطقه می باشد. در این نوشتار تلاش شده است تا با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی و بر مبنای رویکردهای نظری ژئوپلیتیک انرژی و رئالیسم تهاجمی به تبیین تقابل ایران و آمریکا در ژئوپلیتیک منطقه خزر پرداخته شود. در این راستا یافته ها حاکی از آن است که سیاست خارجی و منافع متضاد دو کشور؛ تلاش آمریکا برای حذف موقعیت ژئوپلیتیک ایران از جریان انتقال انرژی خزر؛ تأثیر آمریکا بر مجادلات تعیین رژیم حقوقی دریای خزر از طریق نظامی و امنیتی شدن این دریا و تهدید منافع و امنیت ملی ایران؛ از مهم ترین دلایل تقابل ایران و آمریکا در منطقه خزر هستند. در نهایت، جمهوری اسلامی ایران می تواند با درک صحیح از موقعیت ژئوپلیتیک کشور در سیاست خارجی و دیپلماسی فعال و هوشمندانه به منافع اساسی خود در رژیم حقوقی دریای خزر دست یابد. به عنوان حلقه ارتباطی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان انرژی قرار گیرد و علاوه بر توسعه اقتصادی، اقتصاد بین الملل را به امنیت ملی خود گره بزند و تهدیدات را به حداقل برساند.
علامت فرمان پوتین برای گسترش فعالیت آمریکا در منطقه خزر
ضمن تجزیه و تحلیل سیاست ایالات متحده نسبت به کشورهای حوزه دریای خزر باید این عامل را در نظر گرفت که در سال 1995 رئیس جمهور روسیه فرمانی در باره خط مشی راهبردی فدراسیون روسیه امضا کرد. این سند را می‎توان نتیجه میانی پویایی سیاست خارجی روسیه نسبت به جامعه کشورهای مشترک المنافع تعبیر کرد. در این سند از جمله آمده بود که منافع حیاتی اصلی ما در زمینه اقتصاد، دفاع، امنیت، دفاع از حقوق مردم روسیه که تأمین این حقوق پایه و اساس امنیت ملی کشور را تشکیل می‎دهد، در خاک جامعه کشورهای مشترک المنافع متمرکز شده است. همچنین خاطرنشان شد که هدف اصلی سیاسی روسیه نسبت به جامعه کشورهای مشترک المنافع، ایجاد اتحادیه همگرایی اقتصادی و سیاسی کشورهاست تا این اتحادیه بتواند مدعی جایگاه شایسته‎ای در جامعه جهانی شود. اشاره شد که «یکپارچگی روسیه به عنوان نیروی اصلی ایجاد سیستم جدید روابط سیاسی و اقتصادی بین کشورهای فضای شوروی سابق ضرورت دارد» ایالات متحده این فرمان را به عنوان علامتی برای گسترش فعالیت خود در منطقه خزر تلقی کرد. می‎توان گفت که ایالات متحده فقط در اواخر سال 1995 و اوایل سال 1996 به طراحی سیاست متعادل و ایجاد مکانیزم های جامع نفوذ و تثبیت نفوذ خود در این منطقه پرداخت.
دولت‌های ساحلی ایران و روسیه دارای کارویژه متفاوت در دریای خزر
در سیاست جهانی دائماً متحول شونده قرن 21 نقش انرژی از اهمیت استراتژیک برخوردار بوده است. استفاده از منابع انرژی و گرینش بهترین مسیر انتقال آن یک امتیاز استراتژیک برای کشورهای ساحلی به‌حساب می‌آید. بر همین اساس، جمهوری اسلامی ایران و روسیه به عنوان دولت‌های ساحلی دریای خزر دارای کارویژه متفاوت در دریای خزر به حساب می‌آیند. روسیه به عنوان کشور مدعی که تسلط بر منابع کشورهای جداشده از روسیه را دنبال می‌کند و ایران به عنوان بهترین مسیر انتقال انرژی که در این عرصه ادعاهای قابل اثباتی را مطرح می کند، در سیاست‌ خارجی گاه در کنار هم و گاه در تقابل یکدیگر قرار می‌گیرند. با توجه به سؤال پژوهش حاضر در مورد کیفیت رویکرد منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایران و روسیه و دولت‌های تأثیرگذار بر منابع انرژی دریای خزر، فرضیه پژوهش این است که گرچه ایران و روسیه در زمینه جلوگیری از نفوذ قدرت‌های فرامنطقه‌ای به ویژه آمریکا همسویی دارند اما در چگونگی بهر‌ه‌برداری، کنترل و صدور منابع انرژی دریای خزر به عنوان رقیب یکدیگر محسوب می‌شوند و یافته‌های پژوهش نیز این مسئله را مورد اثبات قرار می‌دهد که رویکرد سیاست خارجی ایران و روسیه در حوزه انرژی دریای خزر از همسانی کافی برخوردار نیست. بنابراین، اهداف ایران و روسیه در حوزه انرژی، سیاست انحصارطلبی، ورود به بازار انرژی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، مبارزه با تروریسم، مداخله‌گرایی و حضور قدرت‌های خارجی در الگوی دوستی و دشمنی این دو کشور، متغیرهایی‌اند که به روش تحلیلی تبیینی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سیاست مخرب ایالات متحده آمریکا در منطقه دریای خزر
 ایالات متحده با وجود فعال بودن در منطقه همچنان با مقاومت‌های سیاسی دیگر کشورهای حوزه دریای خزر به ویژه ایران و روسیه مقابله می‌کند. مسکو و تهران با اهداف سلطه‌جویانه و تهاجمی ایالات متحده که امنیت ملی آنها را به مخاطره می‌اندازد مخالف می‌باشند. در دنیای مدرن، دریای خزر در زمینه تغییر سیستم روابط بین‌الملل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. روند تغییر روابط سیاسی، اقتصادی و حقوقی، باعث ایجاد موارد بسیاری در سیستم روابط منطقه‌ای، از جمله در دریای خزر شده است. بدین گونه که از یک طرف، درگیری‌های بسیاری میان ایالات متحده و کشورهای غربی و از طرف دیگر نیز درگیری‌هایی میان ایران و روسیه ایجاد کرده است.امروزه استراتژی ایالت متحده در رابطه با دریای خزر را می‌توان به عنوان تهدیدی برای ثبات خاورمیانه و کشورهای آسیای مرکزی دانست. امروزه برای بسیاری از محققان واضح است که اهداف بلندمدت ایالات متحده، ایجاد یک فضای انرژی کنترل شده در منطقه اوراسیا از دریای خزر و آسیای مرکزی تا خاورمیانه است، زیرا این امر امکان کنترل بیش از نیمی از ذخایر هیدروکربن جهانی لازم برای تضمین سطح بالای توسعه اقتصادی کشور در مرحله مدرن را ایجاد خواهد کرد.اغلب اقدامات ابتکاری ایالات متحده در دریای خزر با اهداف رسمی تامین امنیت مرزهای کشورهای حاشیه خزر و حفظ ثبات منطقه صورت می‌پذیرد با این حال کشورهای منطقه خود قادر خواهند بود، از عهده چالش‌های امنیتی پدید آمده برآیند. برنامه تامین مالی نظامی خارجی وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا از آذربایجان در زمینه توسعه قابلیت‌های دریایی آن و همچنین تقویت و افزایش امنیت منابع غنی دریای خزر درخواست کمک کرده است.ایالات متحده با وجود فعال بودن در منطقه همچنان با مقاومت‌های سیاسی دیگر کشورهای حوزه دریای خزر به ویژه ایران و روسیه مقابله می‌کند. مسکو و تهران با اهداف سلطه‌جویانه و تهاجمی ایالات متحده که امنیت ملی آن ها را به مخاطره می‌اندازد مخالف می‌باشند.
به طور خلاصه این نکته را باید متذکر شد که استراتژی ایالات متحده در منطقه دریای خزر، آن است که تلاش‌های خود را بیشتر کرده و بر حضور خود در آن مناطقی که ارتباطات حمل و نقلی مهم در آن در جریان است و مقادیر بزرگی از منابع انرژی نیز در آنجا وجود دارد متمرکز باشد. هدف ایالات متحده منزوی کردن هرچه بیشتر ایران هم در منطقه و هم در جهان است.