گروه اقتصاددریایی - توحید ورستان - اخیرا ترکیه و سومالی توافقنامه‌های امنیتی و دریایی متعددی را امضا کرده‌اند که نشان دهنده اهمیت راهبردی این کشور شاخ آفریقا برای آنکاراست. آگوست ۲۰۲۱ تقریبا مصادف با یک دهه همکاری چند جانبه بین سومالی و ترکیه بود. دهمین سالگرد این تعامل پیچیده دیپلماتیک در موگادیشو و آنکارا با برگزاری مراسم و کنفرانس‌هایی همراه بود و تحولات و نتایج این روابط در ده سال گذشته ارزیابی و منعکس شد. روابط ترکیه و سومالی در سیاست بین‌الملل و ژئوپلیتیک منطقه‌ای برانگیخته شده و در نتیجه مجموعه‌ای از تمجیدها، بدبینی‌ها و بررسی‌ها را به دنبال داشته است. با این وجود، دو کشور روابط دیپلماتیک خوبی را حفظ کرده‌اند. در همین راستا پرسش‌های متعددی مطرح می‌شود؛ ماهیت روابط ترکیه و سومالی چیست؟ ترکیه چه نقشی در فرآیندهای دولت سازی و ظرفیت سازی سومالی ایفا می‌کند؟ این رابطه چه تاثیری بر ژئوپلیتیک منطقه شاخ آفریقا داشته است؟

آغاز رابطه با بازدید مهم اردوغان
در ۱۹ آگوست ۲۰۱۱، رجب طیب اردوغان، نخست وزیر وقت ترکیه، سفری مهم به سومالی داشت. نخست وزیر ترکیه اولین رئیس دولت یا دولتی بود که از زمان آغاز جنگ داخلی در سال ۱۹۹۱ به سومالی سفر کرد. در سال ۲۰۱۱، سومالی و کل منطقه آفریقای شرقی با یکی از فاجعه‌بارترین قحطی‌ها در دهه‌های اخیر مواجه بودند. با توجه به ظرفیت ضعیف دولتی سومالی و تهدید تروریسم الشباب، جمعیت این کشور به شدت از قحطی آسیب دید. گرسنگی و مرگ، سازمان‌های بشردوستانه بین المللی و به طور کلی جهان را نگران کرد. تصاویر زنان، مردان و کودکان سومالیایی که سوءتغذیه دارند، رسانه های جهانی را به تسخیر درآورد. سفر اردوغان در هماهنگی و تسریع تلاش های بین المللی برای کمک به سومالی در قحطی بسیار مهم بود. این دیدار به نمادی قدرتمند از قدرت نرم ترکیه و تمایل به تعامل با کشورهای آفریقایی که فقیر و فاقد ظرفیت دولتی در رسیدگی به بلایای انسانی و طبیعی بودند تبدیل شد. این دیدار سازمان‌های بشردوستانه ترکیه و سازمان‌های غیردولتی متعددی را به همراه داشت که نقش مهمی در کاهش قحطی داشتند. به این ترتیب، آگوست ۲۰۱۱ آغاز یک تعامل دیپلماتیک طولانی بین سومالی و ترکیه بود که به پرچمدار سیاست خارجی ترکیه در آفریقا تبدیل شده است. با این حال، روابط ترکیه و سومالی عملاً در سال ۲۰۱۱ آغاز نشد. روابط بین مردم سومالی و ترک‌ها به دوران عثمانی و در قرن ۱۴ و ۱۵ باز می‌گردد . سلطان نشین‌های سومالی برای جلوگیری از تهاجم و استعمار پرتغالی ها با عثمانی ها همکاری نظامی کردند. گذشته از این، سال ۲۰۱۱ به دلایل بسیاری به نقطه عطفی در روابط ترکیه و سومالی تبدیل شد.

 ظرفیت‌سازی و قدرت نرم ترکیه در سومالی
از سال ۲۰۱۱، ترکیه برنامه‌های بشردوستانه قابل توجهی را در سومالی اجرا کرد که بر سه بخش مهم تأکید داشت: آموزش، بهداشت و امنیت. تنها از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴، حدود ۱۵۰۰۰ دانشجوی سومالیایی برای دریافت آموزش عالی و بورسیه تحصیلی در دانشگاه‌ها و موسسات مختلف ترکیه با هواپیما به ترکیه رفتند. از آن زمان، دانشگاه‌های ترکیه به دانشجویان سومالیایی سهمیه‌های بالاتری پیشنهاد داده‌اند که آن‌ها را به یکی از بزرگترین گروه‌های دانشجویی در میان نزدیک به ۲۰۰ هزار دانشجوی بین‌المللی در ترکیه تبدیل می‌کند. امروز، سومالی دارای پزشکان و پرستارانی است که از دانشگاه‌های ترکیه فارغ‌التحصیل شده‌اند و نقش مهمی در تلاش‌های سومالی برای مقابله با COVID19- و کمبودهای بخش بهداشت داشته‌اند. علاوه بر این، اکثر دانشجویانی که فارغ التحصیل شده‌اند به بوروکرات‌های کوچک و کارمندان دولتی تبدیل شده‌اند که معروف ترین آنها وزیر دادگستری عبدالقادر محمد نور است. در سال ۲۰۱۵، یک بیمارستان کاملاً جدید به نام بیمارستان تحقیقاتی رجب طیب اردوغان در موگادیشو افتتاح شد. در طول سال‌ها، سازمان همکاری و هماهنگی ترکیه (TİKA) بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی متعددی را در سراسر کشور بازسازی کرده است که در اثر جنگ داخلی ویران شده بودند. مهمتر از آن، ترکیه به شریک اصلی سومالی در بخش امنیتی در کنار مأموریت اتحادیه اروپا در سومالی و ایالات متحده تبدیل شده است. پایگاه نظامی ترکیه در موگادیشو، کمپ TURKSOM، شاهد فارغ التحصیلی دانشجویان نظامی خود در ۳۱ آگوست ۲۰۲۱ بود. این پایگاه از زمان تاسیس خود در سال ۲۰۱۷ تقریباً ۱۰ هزار افسر نظامی را آموزش داده است. واحد کماندویی ترکیه جسد ضربات سنگینی به گروه تروریستی الشباب وارد کرده است. در دهه گذشته، ترکیه به اهداف اساسی خود در زمینه ظرفیت‌سازی در سومالی دست یافته و همزمان سیاست‌های منطقه‌ای و حساسیت‌های ژئوپلیتیکی را مورد توجه قرار داده است.

رویکرد موازنه‌ای سومالی در قبال آنکارا
ترکیه و سومالی از نظر ژئوپلیتیکی برای تقویت منافع دیپلماتیک و راهبردی روندی را طی کردند. اقدامات دیپلماتیک ترکیه در سومالی، اتیوپی و سودان، این کشور را وارد حوزه منافع آمریکا، بریتانیا و کشورهای حاشیه خلیج فارس کرد که منجر به برخوردها و رویارویی‌های استراتژیک شد. پایگاه نظامی ترکیه در موگادیشو به عنوان ورود یک قدرت جدید به منطقه استراتژیک ژئوپلیتیکی شاخ آفریقا و دریای سرخ که قبلاً میزبان تأسیسات نظامی آمریکایی، فرانسوی، چینی و بریتانیایی بوده، تلقی می‌شود. در نتیجه، دولت‌های مختلف سومالی در دهه گذشته با فشارهای ضمنی و آشکار در رابطه با روابط دیپلماتیک خود با ترکیه مواجه شده‌اند. تعلیق تمام کمک های نظامی و اجتماعی به سومالی در این راستاست. با این حال، تمام دولت‌های سومالی که به قدرت رسیدند، در روابط دیپلماتیک خود با ترکیه، اقدامات موازنه استراتژیک را حفظ کردند. آن‌ها از منافع و اهداف راهبردی خود آگاه هستند و در نتیجه سیاست خارجی خود را بر این اساس تنظیم کردند. از این رو، سومالی روابط راهبردی خود را با ترکیه، آمریکا، بریتانیا، چین و عربستان سعودی در بخش امنیتی و ظرفیت‌سازی نظامی حفظ و از تنش‌های دیپلماتیک در منطقه اجتناب کرد.

آینده روابط ترکیه و سومالی
در طول سال‌های اخیر، ترکیه به شریک اصلی سومالی در دولت سازی تبدیل شده است. علاوه بر این، دو کشور قراردادهای بلندمدت اقتصادی دوجانبه در مورد اکتشافات نفت، گاز و ماهیگیری در دریای سومالی دارند. دیاسپورای سومالی که به طور سنتی در اروپا و آمریکای شمالی مستقر بود، به طور فزاینده‌ای در حال سرمایه گذاری و نقل مکان به ترکیه بوده که نشان دهنده جنبه دیگری از کارآمدی دیپلماسی فرهنگی ترکیه در قبال آفریقا است. از این رو، روابط ترکیه و سومالی در بخش‌های متعددی در حال تعمیق است. با این وجود، تسلط اخیر طالبان در افغانستان باید زنگ خطر را برای شرکای استراتژیک سومالی از جمله ترکیه و ایالات متحده به صدا درآورد. در حالی که با توجه به کاهش توان نظامی الشباب، کنترل سومالی به سبک طالبان توسط الشباب بعید به نظر می‌رسد، اما هنوز هم ارزش محتاط بودن را دارد. بخش‌های نظامی و امنیتی سومالی در حال بهبود هستند و توانایی‌های خود را در برابر گروه‌های تروریستی افزایش می‌دهند. به باور کارشناسان، زمان آن فرا رسیده که ترکیه و سایر شرکا توجه خود را بر سایر بخش‌ها مانند فرآیندهای حکومت‌داری و نهادسازی دولتی متمرکز کنند. در دهه آینده، روابط ترکیه و سومالی با نقش ترکیه در حاکمیت، دموکراسی و نهادهای دولتی سومالی تعریف خواهد شد تا فرآیندهای دولت سازی موفق و پایدار
 باشد.