تخریب خاک هرمز برای بخشدار هرمز مهم نیست!
​​​​​​​گروه فرهنگ دریایی- سهیل مرتضوی - درحالی‌که تصاویر منتشرشده از هرمز در روزهای پس از تعطیلات سال جدید نشان می‌دهد که مسافران نوروزی این جزیره، در خلال سفر به هرمز خاک نقره‌ای این جزیره را همراه با خودشان برده‌اند و به اکوسیستم چندهزار ساله سواحل هرمز آسیب جدی‌ زده‌اند، حالا محمد بنده، بخشدار هرمز در گفت‌وگویی ادعای غارت خاک هرمز را کذب می‌داند و به صراحت می‌گوید: «غارت خاک هرمز حرف کذب است. گفته‌اند که با ماشین‌آلات خاک را برده‌اند درحالی‌که ما تاکنون چنین چیزی را در هرمز مشاهده نکرده‌ایم. مسئله خاک بردن مسافران هم آنقدر جدی نیست».
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، جزیره هرمز که به‌ واسطه خاک‌های سرخ، نقره‌ای و رنگارنگ خود یکی از شگفتی‌های زمین‌شناسی ایران به‌شمار می‌رود، سال‌هاست قربانی تخریب‌های پنهان و مکرر شده است؛ خاک‌هایی که حاصل میلیون‌ها سال فعل‌وانفعالات طبیعی‌اند، حالا با سرعتی نگران‌کننده از بستر جزیره جدا شده و به دست سودجویان و ناآگاهان، به نابودی نزدیک شده‌اند.
خاک‌های رنگی هرمز نه‌فقط جلوه‌ای بصری و جاذبه‌ای گردشگری‌اند، بلکه ارزش زمین‌شناسی و بوم‌شناسی بالایی دارند. به گفته کارشناسان، شکل‌گیری لایه‌هایی از خاک سرخ و نقره‌ای در این جزیره، صدها هزار سال زمان برده و جزئی از هویت زیست‌محیطی، بومی و حتی اقتصادی جزیره محسوب می‌شود. خاک‌های سرخ غنی از اکسید آهن‌اند و در صنایع مختلف از رنگ‌سازی تا آرایشی به‌کار گرفته می‌شوند، اما مشکل زمانی آغاز شد که این خاک‌ها، به‌ جای بهره‌برداری اصولی و کنترل‌شده، به‌صورت بی‌رویه و گاه مخفیانه، از بستر جزیره خارج شدند.

حرف بخشدار هرمز چیست؟
محمد بنده، بخشدار هرمز درباره‌ ارزش مادی خاک هرمز در گفت‌وگویی با «انتخاب» گفته است: هرمز 600میلیون سال پیش از طریق آتشفشان‌ها به‌وجود آمده، دوباره پایین رفته و سپس پدیدار شده است. هرمز در اصل دوبار تشکیل شده است. خاک هرمز نیز ارزش مادی یا صنعتی ندارد. این خاک فقط در محل خودش قشنگ است. 
وی درباره‌ ادعای خروج خاک هرمز بیان کرد: غارت خاک هرمز حرف کذب است. گفته‌اند که با ماشین‌آلات خاک را برده‌اند درحالی‌که ما تاکنون چنین چیزی را در هرمز مشاهده نکرده‌ایم. مسئله‌ی خاک بردن مسافران هم آنقدر جدی نیست. عمدتاً خاک را با بطری آب‌معدنی جا‌به‌جا می‌کنند و مردم می‌بینند که این خاک برده شده است. اگرچه تمامی مسافران با این بطری‌ها خاک ببرند، اینقدر نیست که خاک تمام شود.
بخشدار هرمز همچنین در رابطه با رقابت با هرمز اظهار داشت: موضوع اصلی مافیایی است که نمی‌خواهد گردشگری در هرمز رونق بگیرد. الان هرمز قطب گردشگری است. همسایه‌های داخلی و همسایه‌های بیرونی کشور در حاشیه‌ خلیج‌فارس دشمن این اتفاق هستند. کشور‌های حاشیه خلیج تحت تأثیر گردشگری هرمز قرار گرفته‌اند. الان هرکسی به جنوب کشور می‌آید، به هرمز هم سری می‌زند و برای عده‌ زیادی مقصد اصلی شده است. این مافیا احساس می‌کند هرمز رقیب‌شان است. برخی بلاگر‌ها نیز با شایعه‌پراکنی نسبت به هرمز، در حال قربانی‌کردن این جزیره هستند تا از تعداد مسافران کم شود.

نگاهی به خاک‌دزدی و فراتر از آن
پدیده‌ای که فعالان محیط‌زیست از آن با عنوان «خاک‌دزدی» یاد می‌کنند، سال‌هاست در هرمز جریان دارد. از گردشگرانی که برای یادگاری خاک با خود می‌برند گرفته تا افرادی که در پوشش تور گردشگری، دست به برداشت گسترده خاک می‌زنند. در برخی گزارش‌ها، مواردی از انتقال خاک با وانت و حتی کامیون ثبت شده است. این در حالی است که هیچ نظارت مؤثری بر ورود و خروج خاک از جزیره وجود نیست و بازرسی‌ها، محدود و اغلب موسمی‌اند.
موضوع قاچاق خاک از هرمز سابقه‌ای نزدیک به دودهه دارد. از سال ۱۳۸۳، شایعاتی درباره انتقال غیرقانونی خاک به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مطرح شد که ابتدا از سوی مقامات رد شد، اما در سال‌های بعد، مسئولانی مانند پرویز فرشچی، معاون وقت سازمان محیط‌زیست و معصومه ابتکار، رئیس وقت این سازمان درباره خروج خاک از کشور هشدار دادند. طبق برخی گزارش‌ها، خریداران عمده خاک هرمز کشورهای عربی منطقه -به‌ویژه قطر و امارات- بوده‌اند. سخنگوی وقت کمیسیون کشاورزی مجلس در سال ۱۳۹۲ نیز از شواهد قاچاق خاک از بوشهر و هرمزگان سخن گفت.
با وجود آنکه برداشت خاک طبق طرح جامع جزیره هرمز ممنوع اعلام شده، مجوزهایی از سوی نهادهایی مانند وزارت صنعت و معدن همچنان صادر می‌شود. این در حالی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست اعلام کرده که در صدور این مجوزها نقشی نداشته است. با وجود آنکه برداشت خاک از هرمز طبق قانون حفاظت از خاک از سال ۱۳۹۷ ممنوع شده، این تجارت همچنان به‌صورت غیرقانونی ادامه دارد. همچنین یک بررسی ساده نشان می‌دهد که در وبسایت‌های معتبر خرید و فروش آنلاین، خاک هرمز با قیمت‌هایی متنوع عرضه می‌شود.
از طرف دیگر، در شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه اینستاگرام، خاک هرمز در قالب ساعت‌های شنی، سوغات، یا بسته‌های تزئینی عرضه می‌شود. برخی فروشندگان، خاک جعلی را به‌ جای خاک اصلی می‌فروشند که نشان‌دهنده سودجویی گسترده در این بازار است. این تجارت حتی پای گردشگران را هم به میان کشیده؛ در نوروز ۱۴۰۴، گزارش‌هایی از برداشت خاک توسط مسافران منتشر شد که نگرانی فعالان محیط‌زیست را برانگیخت.

تبعات بلندمدت تخریب خاک
خاک هرمز نتیجه میلیون‌‌‌ها سال فرآیند زمین‌‌‌شناختی است و برداشت حتی مقدار کمی از آن، پیامدهای ویرانگری همچون تخریب زیستگاه‌‌‌های طبیعی خاک‌‌‌های رنگی هرمز، زیستگاه گیاهان، جانوران ساحلی و میکروارگانیسم‌‌‌ها را به دنبال خواهد داشت. خاک‌‌‌های رنگارنگ اصلی‌‌‌ترین جاذبه هرمز هستند و نابودی آن‌ها به معنای پایان گردشگری در این جزیره است.
تخریب خاک تنها یک زیان زیبایی‌شناختی نیست. این آسیب‌ها منجربه از بین رفتن پوشش گیاهی بومی، افزایش فرسایش، تغییر در ساختار رطوبتی خاک و حتی کاهش جذابیت گردشگری در بلندمدت می‌شود. بافت خاص خاک هرمز، در صورت برهم خوردن تعادل طبیعی، دیگر قابل بازسازی در کوتاه‌مدت نخواهد بود. به گفته زمین‌شناسان، بازیابی لایه‌های معدنی هرمز، ممکن است صدها سال به طول انجامد. در نتیجه، هر کیسه خاکی که از این جزیره خارج می‌شود، نه‌فقط جرم زیست‌محیطی، بلکه نوعی تخریب دائمی به‌شمار می‌آید.
در حالی‌که مسئولان وعده پیگیری قضایی برداشت‌های غیرمجاز را می‌دهند، هنوز آماری شفاف از میزان خاک خارج‌شده، تعداد متخلفان بازداشت‌شده یا برنامه‌های اجرایی برای حفاظت از خاک‌های باقیمانده منتشر نشده است. اکنون جزیره هرمز، این سرمایه طبیعی ملی، نیازمند اقداماتی فراتر از فراخوان‌های نمادین است. قانونی‌شدن ممنوعیت خروج خاک، نصب ایست‌های بازرسی دائم در اسکله، آموزش به گردشگران و تجهیز یگان‌های محیط‌زیست، تنها بخشی از اقداماتی است که می‌تواند جلوی فاجعه بیشتر را بگیرد. شاید وقت آن رسیده باشد که به گفته یکی از بومیان جزیره بیشتر فکر کنیم: «ما به جزیره‌مان باختیم؛ چون کسی باور نکرد خاک هم می‌تواند دزدیده شود».

میراث زمین‌شناسی با ارزشی غیرقابل جایگزین
ساحل نقره‌ای جزیره هرمز پدیده‌ای زمین‌شناسی چندمیلیون ساله و یکی از بی‌نظیرترین پدیده‌های طبیعی ایران به‌شمار می‌رود که به‌واسطه درخشش خیره‌کننده شن‌های آن شهرت یافته است. این درخشش حاصل وجود ذرات معدنی براق همچون میکا و آمینوسیلیکات‌هاست که طی میلیون‌ها سال در اثر فرسایش سنگ‌های آذرین و فعالیت‌های آتشفشانی پدید آمده‌اند. ویژگی منحصربه‌فرد این خاک، وجود ترکیبات آهن و خاصیت مغناطیسی آن است که در کنار بازتاب نور خورشید، جلوه‌ای کم‌نظیر و چشم‌نواز به ساحل می‌بخشد همین ویژگی‌ها موجب شده‌اند تا این ساحل به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری جنوب کشور و خلیج‌فارس تبدیل شود.
با این حال، نکته حائزاهمیت آن است که خاک نقره‌ای هرمز ماهیتی غیرتجدیدپذیر دارد. با توجه به خاموش بودن فعالیت‌های آتشفشانی در این منطقه، در صورت تخریب یا برداشت این خاک، امکان تجدید طبیعی آن وجود نخواهد داشت. ازاین‌رو، هرگونه برداشت، انتقال یا تعرض به این خاک، چه قانونی و چه غیرقانونی، خطری جدی برای بقای این جاذبه طبیعی و ارزشمند محسوب می‌شود و می‌تواند به نابودی یکی از میراث‌های ژئولوژیک ایران بینجامد.
از سوی دیگر، کارشناسان محیط‌زیست و زمین‌‌‌شناسی معتقدند: اگر وضعیت به همین شکل ادامه یابد، تا پنج‌سال دیگر اثری از جزیره هرمز باقی نمی‌‌‌ماند. این در حالی است که بازسازی طبیعی خاک‌‌‌های این جزیره زیبا به دلیل فرآیند شکل‌‌‌گیری طولانی‌‌‌مدت آن، عملا غیرممکن است. کارشناسان معتقدند که تردد این جمعیت بدون برداشت خاک هم سواحل را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. ساحل محل زیست زیست‌مندان دریایی و ساحلی زیادی است که کم‌ترین تاثیر حضور این همه گردشگر به سفت‌شدن خاک ساحل منجر می‌شود و زیست‌مندان از جمله لاک‌‌‌پشت‌‌‌ها را در زمان تخم‌‌‌ریزی با مشکل روبه‌‌‌رو می‌کند.
راه نجات هرمز چیست؟
تجربه‌ کشورهای دیگر نشان می‌دهد که حفاظت از خاک جزایر موضوعی جدی در سیاست‌های محیط‌زیستی جهانی است. در ایتالیا، برداشت شن‌های رنگی از سواحل ساردینیا ممنوع است و برای آن جریمه‌هایی سنگینی در نظر گرفته شده است. در استرالیا نیز طبق قانون حفاظت از تنوع‌زیستی، برداشت خاک از جزایر مرجانی غیرقانونی است. مالدیو، فیجی و یونان هم با تدوین قوانین سخت‌گیرانه و آموزش گردشگران، از منابع طبیعی‌شان محافظت می‌کنند. فعالان محیط‌زیست ایران هشدار داده‌اند که خاک جزیره هرمز، به‌ویژه خاک نقره‌ای، غیرقابل بازتولید است. ادامه روند برداشت غیرقانونی می‌تواند زیبایی‌های طبیعی و میراث فرهنگی این جزیره را برای همیشه از بین ببرد.
بی‌شک باید قبل از تبلیغ برای جذب گردشگر در هر منطقه علاوه‌بر در نظر گرفتن ظرفیت اماکن اقامتی و تامین زیرساخت،‌ ‌فرهنگ‌‌‌سازی مناسبی هم صورت گیرد تا این‌گونه آثار طبیعی و جاذبه‌‌‌های گردشگری به ورطه نابودی کشانده نشوند. شاید اگر مسوولان محلی اجازه اجرای طرح حفاظت از جزیره هرمز را می‌‌‌دادند یا لااقل ناظرانی در منطقه مستقر می‌‌‌شدند، خاک ارزشمند جزیره به توبره کشیده نمی‌‌‌شد و دیگر نیاز به برگزاری پویش‌‌‌هایی برای بازگرداندن خاک به منطقه و ایجاد دردسری تازه برای متولیان محیط‌زیست نمی‌‌‌شد. حفاظت از جزیره هرمز، این موزه طبیعی زمین‌‌‌شناسی نیازمند عزم ملی، مشارکت مردم محلی و پاسخگویی مسئولان است. اگر امروز چاره‌‌‌اندیشی نشود، فردا دیر خواهد بود.

زنگ خطری برای جزیره هنگام
پدیده غارت خاک صرفاً مختص جزیره هرمز نیست و نگرانی‌هایی درباره تکرار آن در سایر جزایر خلیج‌فارس نیز وجود دارد. برای مثال جزیره هنگام در نزدیکی قشم که به سواحل نقره‌فام و دلفین‌هایش مشهور است، خاک‌های رنگی مخصوص به خود دارد. در این جزیره کوه‌ها و خاک‌های سرخ‌رنگی یافت می‌شوند که در زبان محلی به «گِلَک» معروف‌اند. اگرچه شهرت اصلی خاک‌های رنگی (و حتی خوراکی) متعلق به جزیره هرمز است، اما در جزیره هنگام نیز لایه‌هایی از خاک سرخ و ترکیبات معدنی وجود دارد که بخش ارزشمند طبیعت آن به‌شمار می‌روند.
در سال‌های اخیر گزارش‌هایی از آسیب دیدن ساحل نقره‌ای هنگام به دلیل برداشت بی‌رویه شن‌ها توسط بازدیدکنندگان منتشر شده است. گردشگران ناآگاه با پرکردن شیشه‌های کوچک از شن نقره‌ای به تدریج این ساحل را نیز تهدید می‌کنند. نبود نظارت کافی و فروش آزادانه منابع طبیعی، اگر کنترل نشود می‌تواند در سایر جزایر نیز تکرار شود.
در جزیره قشم و لارک هم پیشتر برخی سودجویان اقدام به برداشت غیرمجاز شن‌های ساحلی و خاک کرده بودند که با ورود مقامات محلی متوقف شد. تجربه هرمز زنگ خطری است که نشان می‌دهد باید برای تمامی مناطق حساس مقررات جدی وضع و اجرا شود. جزایری مانند هنگام که به لحاظ وسعت کوچک و از نظر منابع محدود هستند، حتی بیش از هرمز نیازمند مراقبت و پایش‌اند. در غیر این صورت، ممکن است ظرف چندسال جلوه‌های طبیعی بی‌مانند خود را از دست بدهند و میراث زمین‌شناسی هزاران ‌ساله‌شان در برابر چشمان ما نابود شود.