چشم‌انداز حرکت به سوی بنادر ریل‌پایه با نگاهی به تجارب جهانی
​​​​​​​گروه لجستیک -دکتر نوراله  بیرانوند- ریل‌پایه‌شدن بنادر یکی از محورهای اصلی حوزه حمل‌ونقل و لجستیک برای دستیابی به توسعه دریاپایه و رونق اقتصادی کشور است. طی سال‌های گذشته برنامه مختلفی برای این موضوع موردتوجه مسئولان قرار گرفته و برای آن برنامه‌های جدید و استراتژیکی تدوین شده است. در شرایط امروز بررسی تجربیات جهانی موفق در حوزه ریل‌پایه‌شدن بنادر یکی از اقدامات مهمی است که باید موردتوجه قرار گیرد.
دکتر نوراله  بیرانوند ، معاون تامین سرمایه و اقتصاد حمل‌ونقل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در نوشتاری به روزنامه اقتصاد سرآمد به بررسی تجارت موفق و کارنامه عملکرد کشورهای خارجی در این حوزه پرداخته است. این کارشناس ارشد حوزه حمل‌ونقل ریلی کشور در مطلب پیش‌رو به بررسی عملکرد و تجربه موفق بندر هامبورگ به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر دریایی آلمان به‌عنوان یکی از تجربیات موفق در حوزه ریل‌پایه‌شدن در قاره اروپا پرداخته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
در دنیای امروز، توسعه حمل‌ونقل ریلی در بنادر به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی پایداری لجستیکی و بهره‌وری اقتصادی شناخته می‌شود. حمل‌ونقل ریلی به دلیل مزایایی نظیر کاهش مصرف سوخت، کاهش آلایندگی، ظرفیت بالای حمل و کاهش تصادفات، جایگاه ویژه‌ای در زنجیره تأمین جهانی دارد.
کشورهایی مانند آلمان (بندر هامبورگ)، چین (بندر شانگهای) و هلند (بندر روتردام) با توسعه زیرساخت‌های ریلی متصل به بنادر، توانسته‌اند سهم بالایی از حمل‌ونقل کالا از طریق ریل را محقق کرده و نقش مهمی در ترانزیت بین‌المللی ایفا کنند. این کشورها با توسعه راهبردی خطوط ریلی و اتصال مستقیم پایانه‌های کانتینری به شبکه ریلی ملی، بهره‌وری لجستیکی خود را افزایش داده‌اند.
در ایران، باوجود ظرفیت‌های بالا در موقعیت ژئوپلیتیکی و دسترسی به آب‌های آزاد، زیرساخت ریلی در بنادر ـ به‌جز بندر امام‌خمینی (ره) ـ بسیار محدود است، به‌طوری‌که سهم حمل‌ونقل ریلی از بنادر کمتر از ۱0درصد برآورد می‌شود. طبق ماده۵۷ برنامه هفتم توسعه، دولت مکلف به ارتقای سهم حمل‌ونقل ریلی به ۲5درصد از کل حمل‌ونقل بنادری شده است.
در همین راستا، بندر هامبورگ به‌عنوان یکی از موفق‌ترین نمونه‌های جهانی در حوزه ریل‌پایه‌سازی بنادر، در ادامه به‌عنوان یک مطالعه موردی ارائه و بررسی خواهد شد تا از تجارب آن برای بهبود شرایط بنادر ایران بهره‌برداری شود.

بندر هامبورگ آلمان؛ الگوی جهانی ریل‌پایه‌سازی بنادر و درس‌هایی برای ایران
چرا بندر هامبورگ؟ بندر هامبورگ یا Port of Hamburg   به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر دریایی آلمان و سومین بندر بزرگ در اروپا، یکی از پیشروترین نمونه‌های حمل‌ونقل ترکیبی و ریل‌پایه در سطح جهان است. آنچه بندر هامبورگ را متمایز می‌کند، نقش برجسته حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی کالاهاست؛ به‌گونه‌ای که بیش از ۵0درصد کانتینرهای وارد و صادرشده به این بندر از طریق قطار جابه‌جا می‌شوند، در حالی‌که این رقم در بسیاری از بنادر جهان، زیر ۲0درصد است.

1-زیرساخت‌های ریلی در بندر هامبورگ
الف. گستره و چگالی شبکه ریلی
• بیش از ۳۰۰کیلومتر خط ریلی در داخل محدوده بندر
• ۷۶۰نقطه تقاطع ریلی در محوطه‌های بندری برای جابه‌جایی بدون توقف واگن‌ها
• ۲۱۰قطار باری در روز از/به بندر تردد می‌کنند
• اتصال مستقیم به بیش از ۱۵کشور اروپایی و آسیای مرکزی از طریق کریدورهای بین‌المللی ریلی

ب. ترمینال‌های ریلی ترکیبی (Intermodal Terminals)
• بندر هامبورگ دارای بیش از ۱۰ترمینال ریلی فعال است، از جمله ترمینال‌های:
Altenwerder Terminal : یکی از مدرن‌ترین پایانه‌های کانتینری اروپا با امکان بارگیری مستقیم از کشتی به واگن
ombi-Transeuropa Terminal Hamburg (KTH) : با ظرفیت جابه‌جایی بیش از ۸۵۰ هزار TEU در سال
ج. اتصال اسکله به خطوط ریلی
• مسیرهای ریلی تا پای اسکله‌ها کشیده شده‌اند
• کانتینرها بلافاصله پس از تخلیه کشتی، وارد واگن‌ها شده و مستقیم به مقاصد ریلی ارسال می‌شوند، بدون نیاز به جابه‌جایی با کامیون در بندر

2- مدیریت هوشمند حمل‌ونقل ریلی
سامانه مدیریت هوشمند ریلی یا transPORT rail
• این سامانه تمامی عملیات حمل‌ونقل ریلی، اشغال خطوط، زمان ورود و خروج قطار، بارگیری و تخلیه واگن‌ها را به‌صورت دیجیتال مدیریت می‌کند.
هر قطار دارای زمان‌بندی دقیق (Slot) بوده و با کم‌ترین توقف وارد و خارج می‌شود
• این سیستم بهره‌وری، دقت و کاهش هزینه‌های عملیاتی را به شکل چشمگیری افزایش داده است

۳- نقش حمل‌ونقل ریلی در زنجیره لجستیک بندر
• بیش از ۵۰درصد کل جابه‌جایی کانتینرها از طریق ریل
• کاهش فشار بر جاده‌ها و کاهش آلایندگی CO₂
• افزایش رقابت‌پذیری بندر در مقایسه با بنادر دیگر اروپا
• جلب اعتماد شرکت‌های بین‌المللی برای ترانزیت کالا از طریق هامبورگ به آسیای مرکزی و بالعکس

۴- سیاست‌های حمایتی دولت و اپراتورها
تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی
• اپراتورهای ریلی مانند DB Cargo و HHLA از تسهیلات دولتی، معافیت‌های مالیاتی و تخصیص زمین بهره‌مند شده‌اند
• بخش خصوصی بیش از ۶0درصد سرمایه‌گذاری در بخش ریلی بندر هامبورگ را انجام داده است
هماهنگی بین سازمان بنادر و راه‌آهن آلمان 
• یکپارچه‌سازی اطلاعات و تصمیم‌گیری‌های مشترک
• کاهش اصطکاک‌های نهادی و تصمیم‌گیری سریع برای گسترش خطوط و تخصیص قطارها

۵- درس‌هایی برای ایران: چگونه بنادر ما می‌توانند «ریل‌پایه» شوند؟
حوزه    پیشنهاد برای بنادر ایران
زیرساخت    توسعه خطوط ریلی داخل بنادر تا پای اسکله‌ها (مانند بندر شهیدرجایی، بوشهر و کاسپین)
ترمینال    احداث ترمینال‌های ترکیبی مجهز به جرثقیل‌های ریلی و سکوهای بارگیری واگن
سرمایه‌گذاری    ارائه مشوق‌های واقعی (معافیت مالیاتی، واگذاری زمین، تضمین خرید خدمات) به سرمایه‌گذاران حمل‌ونقل ریلی در بنادر
حاکمیت یکپارچه    ایجاد ساختار هماهنگ بین سازمان بنادر و شرکت راه‌آهن برای بهره‌برداری مشترک از خطوط
فناوری اطلاعات    طراحی سامانه‌ای مشابه transPORT rail برای مدیریت دیجیتال بار و واگن در بنادر ایران
آموزش و توسعه نیروی انسانی    تربیت اپراتورهای ریلی و کارشناسان لجستیک بنادر با الگوی هامبورگ

جمع‌بندی نهایی
بندر هامبورگ نشان داده که اتصال مؤثر ریل به بنادر نه‌تنها امکان‌پذیر، بلکه سودآور، رقابت‌پذیر و پایدار است. با اراده سیاسی، حمایت هدفمند و برنامه‌ریزی دقیق، بنادر ایران نیز می‌توانند به بنادر نسل سوم جهان بپیوندند. ریل‌پایه‌شدن بنادر، تنها راه عبور از تنگنای هزینه، ترافیک جاده‌ای و عقب‌ماندگی ترانزیتی است.