گروه امنیت دریایی- مرتضی فاخری - در دنیای معاصر که منابع طبیعی، مسیرهای تجاری و راهبردهای امنیتی به‌شدت با فضاهای دریایی پیوند خورده‌اند، نقش نیروی دریایی در حفاظت از منافع ملی، بیش از هر زمان دیگری برجسته شده است. کشورهایی که به دریا دسترسی دارند، نه‌تنها از مزایای اقتصادی این موقعیت برخوردارند، بلکه برای پاسداری از این مزایا، نیازمند قدرتی بازدارنده و پایدار در آب‌های پیرامونی خود هستند. نیروی دریایی به‌عنوان بازوی راهبردی حاکمیت در دریا، ابزار اصلی تحقق این حفاظت است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مرتضی فاخری، دکترای مدیریت بازرگانی، محقق و پژوهشگر در نوشتاری اختصاصی برای این روزنامه به بررسی نقش تاریخی و کارویژه نیروی دریایی جهت حفاظت از منافع ملی جمهوری اسلامی ایران در دریاها پرداخته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
در طول تاریخ، کشورهایی که توانسته‌اند ناوگان دریایی قدرتمند و انعطاف‌پذیر ایجاد کنند، قادر بوده‌اند از منافع ملی خود در برابر تهدیدات خارجی دفاع کرده، دسترسی خود را به بازارهای جهانی تضمین و در رقابت‌های ژئوپلیتیکی نقش پررنگی ایفا کنند. در دنیای امروز، این نقش نه‌تنها در حوزه نظامی باقی نمانده، بلکه جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، علمی، زیست‌محیطی و حتی فرهنگی نیز به آن افزوده شده است.
امنیت خطوط کشتیرانی، جلوگیری از قاچاق کالا و انسان، مقابله با تروریسم دریایی، حفاظت از تأسیسات دریایی و سواحل، حضور مؤثر در آب‌های بین‌المللی، شرکت در مأموریت‌های صلح و امدادرسانی بین‌المللی، اجرای قوانین و معاهدات بین‌المللی دریایی و همچنین حفاظت از منابع طبیعی همچون ذخایر انرژی و شیلات، از مهم‌ترین ابعاد عملکرد نیروی دریایی در حفاظت از منافع ملی است.
در این راستا، برای کشورهایی نظیر ایران که در موقعیت ژئوپلیتیکی حساسی همچون خلیج‌فارس، تنگه‌هرمز، دریای عمان و آب‌های آزاد قرار دارند، مأموریت نیروی دریایی تنها محدود به دفاع از آب‌های سرزمینی نیست، بلکه گسترش حضور راهبردی در آب‌های بین‌المللی به‌منظور نمایش اقتدار، ایجاد بازدارندگی، تأمین امنیت منطقه‌ای و حفظ منافع اقتصادی نیز جزو وظایف بنیادین آن محسوب می‌شود.

قدرت دریایی چه ویژگی‌هایی دارد؟
قدرت دریایی صرفاً متکی به حجم شناورها و تسلیحات نیست، بلکه ترکیبی است از دکترین راهبردی، توان فنی و لجستیکی، نیروی انسانی متخصص، آموزش و تمرین مستمر و نیز توانایی انجام عملیات چندمنظوره در محیط پیچیده و پویا. نیروی دریایی کارآمد باید قابلیت واکنش سریع به تهدیدات، اجرای عملیات نجات و امداد، عملیات ضد مین، جنگ‌های سایبری و الکترونیکی دریایی و پشتیبانی اطلاعاتی دقیق و مداوم داشته باشد.
در دنیای مدرن، آبراه‌های استراتژیک نظیر تنگه‌ها، کانال‌ها و گذرگاه‌های اصلی کشتیرانی به نقاط تمرکز رقابت‌های بین‌المللی تبدیل شده‌اند. حضور نیروی دریایی قدرتمند در این نقاط، نقشی تعیین‌کننده در تضمین امنیت ملی کشورها دارد. برای مثال، تنگه‌هرمز که حدود یک‌سوم نفت جهان از آن عبور می‌کند، از چنان اهمیتی برخوردار است که بدون حضور مستمر و هوشمندانه نیروی دریایی، منافع حیاتی کشورهایی چون ایران در خطر خواهد بود.
افزایش تهدیداتی نظیر دزدی دریایی در برخی نقاط جهان نظیر خلیج عدن، دریای سرخ و سواحل شرق آفریقا، موجب شده تا نیروی دریایی ایران نیز برای دفاع از منافع ناوگان تجاری کشور، در عملیات‌های برون‌مرزی مشارکت کند. اعزام ناوگروه‌های رزمی-اطلاعاتی به آب‌های دوردست، نه‌تنها اقدامی برای تضمین امنیت کشتی‌های ایرانی محسوب می‌شود، بلکه نمایش روشنی از اقتدار دفاعی و قدرت دیپلماسی دریایی نیز هست.
در کنار جنبه‌های نظامی و امنیتی، نیروی دریایی در عرصه‌های علمی و زیست‌محیطی نیز ایفای نقش می‌کند. اکتشاف منابع دریایی، پایش آلودگی‌ها، مدیریت سواحل، مطالعات اقیانوسی و زیست‌محیطی و همکاری با نهادهای بین‌المللی در حوزه‌های محیط‌زیست دریایی، بخشی از مأموریت‌های تکمیلی نیروهای دریایی مدرن است. چنین فعالیت‌هایی در کنار تقویت وجهه بین‌المللی کشور، به توسعه پایدار منابع دریایی نیز یاری می‌رساند.

نگاهی به اهمیت دیپلماسی دریایی
نقش دیپلماسی دریایی نیز قابل توجه است. حضور نیروی دریایی در مانورهای مشترک با سایر کشورها، دیدارهای رسمی نظامی، پهلوگیری ناوها در بنادر کشورهای دوست و شرکت در عملیات‌های بشردوستانه، از جمله ابزارهای نرم در جهت تقویت روابط بین‌المللی و کاهش تنش‌هاست. این حضور، هم اعتبار جهانی کشور را افزایش می‌دهد و هم جایگاه آن را در معادلات منطقه‌ای تثبیت می‌کند.
نیروی دریایی همچنین در هنگام وقوع بلایای طبیعی، سوانح دریایی یا شرایط اضطراری، می‌تواند نقش مهمی در امدادرسانی، نجات جان انسان‌ها و بازیابی تأسیسات آسیب‌دیده ایفا کند. قابلیت تحرک بالا، دسترسی سریع به نقاط دور از خشکی و توانمندی در حمل تجهیزات سنگین، از جمله دلایلی است که این نیرو را به یکی از ارکان اصلی مدیریت بحران‌های دریایی تبدیل می‌کند.
از نظر امنیت داخلی نیز نیروی دریایی در حفاظت از مرزهای آبی کشور، مبارزه با قاچاق سازمان‌یافته کالا، سوخت، سلاح و مواد مخدر، کنترل عبورومرور شناورها و مقابله با تهدیدات تروریستی در دریا نقش کلیدی دارد. این اقدامات، به‌صورت مستقیم بر ثبات اقتصادی و اجتماعی کشور تأثیرگذارند.
در حوزه فناوری و دانش نیز، نیروی دریایی یکی از موتورهای محرک توسعه صنایع دفاعی و غیرنظامی است. طراحی و ساخت شناورهای رزمی، زیردریایی‌ها، سامانه‌های ارتباطی و راداری پیشرفته، موشک‌های ساحل به دریا و دریا به دریا، سامانه‌های بدون سرنشین دریایی و تجهیزات ضدمین، نه‌تنها باعث تقویت توان نظامی کشور می‌شود، بلکه صنایع داخلی را نیز در مسیر رشد فناورانه قرار می‌دهد.
برای دستیابی به نیروی دریایی مؤثر، سیاست‌گذاری هوشمندانه، تخصیص منابع پایدار، آموزش حرفه‌ای نیروهای انسانی، توسعه زیرساخت‌های بندری و پایگاه‌های دریایی و تعامل سازنده با محیط منطقه‌ای و بین‌المللی، امری اجتناب‌ناپذیر است. در این راستا، توجه به پیوند ارتش و مردم، و تقویت روحیه ملی در حفاظت از مرزهای آبی نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است.

اهمیت مفهوم اقتدار دریایی
مفهوم «اقتدار دریایی» تنها به معنای قدرت تخریبی نیست، بلکه نمایانگر مجموعه‌ای از توانایی‌هاست که در کنار هم، قدرت چانه‌زنی کشور را در سطح جهانی افزایش می‌دهد. کشوری که بتواند از مسیرهای دریایی‌اش صیانت کند، در حوزه انرژی، تجارت، دیپلماسی و امنیت ملی، دست بالا را خواهد داشت.
از منظر حقوق بین‌الملل نیز کشورها موظف‌اند از آب‌های سرزمینی و منطقه انحصاری اقتصادی خود حفاظت کنند. اگر کشوری نتواند حضور مؤثر در دریاها داشته باشد، عملاً بخشی از حقوق قانونی خود را در برابر کشورهایی که فعالانه در آن حوزه‌ها حضور دارند، از دست خواهد داد. بنابراین، نیروی دریایی، نه‌تنها ضامن امنیت، بلکه ضامن استمرار حاکمیت است.

نتیجه‌گیری
در مجموع، با توجه به چالش‌ها و تهدیدات فراروی جهان امروز، از جمله رقابت بر سر منابع دریایی، امنیت انرژی، تهدیدات تروریستی دریایی و حتی جنگ‌های اطلاعاتی مبتنی بر زیرساخت‌های دریایی، کشورها چاره‌ای جز تقویت مستمر نیروی دریایی خود ندارند. برای ایران که بخش بزرگی از صادراتش از طریق دریا انجام می‌شود و در مجاورت آبراه‌های حیاتی جهان قرار دارد، نیروی دریایی نه یک گزینه، بلکه یک ضرورت تاریخی، راهبردی و تمدنی است.