کاهش انحصار روسیه در معادلات سوختی قفقازجنوبی
​​​​​​​گروه انرژی- تحویل ۲۲مخزن‌ حامل بنزین، از سوی آذربایجان به ارمنستان، در پی توافق میان دودولت انجام شد؛ گامی ملموس در مسیر عادی‌سازی روابط پس از دستیابی به توافق صلح در اوایل سال‌جاری به‌شمار می‌آید. آنطور که خبرگزاری‌های بین‌المللی گزارش داده‌اند، جمهوری آذربایجان روز پنجشنبه محموله‌ای از فرآورده‌های نفتی را از طریق راه‌آهن به ارمنستان فرستاد. این اقدام نخستین صادرات نفتی پس از ده‌ها و نشانه‌ای ملموس از پیشرفت تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط میان دوکشور محسوب می‌شود.
به گزارش «اقتصاد سرآمد»، این محموله شامل ۲۲مخزن‌ حامل ۱۲۱۰تن بنزین AI-95 است. این فرآورده نفتی توسط شرکت دولتی سوکار تولید شده و از مسیر گرجستان به سوی ارمنستان حرکت کرده است. مقام‌های هر دوکشور اعلام کرده‌اند که اهمیت این صادرات از بیانیه‌های سیاسی بالاتر بوده و نشان‌دهنده منافع اقتصادی و عینی صلح است. این صادرات سوخت در پی توافقی که در تاریخ ۲۸نوامبر(۷آذر) در شهر گابالا در شمال‌غرب آذربایجان انجام شد، انجام شده است. در این گفت‌وگوها شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست‌وزیر آذربایجان با مهر گریگوریان، همتای ارمنی خود دیدار کرد.
خبرگزاری آذربایجان‌پرس‌(آپا) متعلق به جمهوری آذربایجان همچنین اعلام کرده است که این بنزین با قیمت‌های بین‌المللی بازار به ارمنستان فروخته می‌شود. این گزارش در حالی منتشر می‌شود که رسانه‌های جمهوری آذربایجان پیش‌تر اعلام کرده بودند انتقال سوخت این کشور به ارمنستان از مسیر گرجستان به‌دلیل سیاست تعرفه‌ای تفلیس با مانع مواجه شده است. همچنین مقامات ارمنستان در ۱۷آذر تایید کرده بودند که گفت‌وگوهایی با طرف گرجی درباره امکان ترانزیت سوخت آذربایجان انجام شده است.
در حالی‌که خبرگزاری آرمن‌پرس متعلق به دولت ارمنستان این گزارش را به نقل از این رسانه جمهوری آذربایجان منتشر کرده است، بااین‌حال، مقام‌های این کشور تاکنون درباره گزارش مربوط به نخستین محموله ارسالی واکنشی رسمی نشان نداده‌اند. براساس گزارش رسانه‌ها؛ دوطرف درباره اقدام‌هایی در راستای اعتمادسازی و احیای پیوندهای اقتصادی که به‌دلیل دهه‌ها درگیری قطع شده بودند، گفت‌وگو کردند. هر دو دولت بر اهمیت نمادین از سرگیری پروژه خط راه‌آهن که سال‌ها به‌دلیل خصومت‌ها متوقف شده بود، تاکید کردند. ارمنستان در حال حاضر بیش از ۶۰درصد سوخت خود را از روسیه وارد می‌کند و بقیه آن را از ایران، رومانی، مالت و ترکیه وارد می‌کند.

اولین گام صلح با طعم صادرات سوخت
صادرات فرآورده‌های نفتی از جمهوری آذربایجان به ارمنستان را می‌توان رویدادی تاریخی دانست که برای نخستین‌بار پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی رخ داده است و اولین محموله فرآورده‌های نفتی آذربایجان است که به ارمنستان صادر می‌شود. بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند که این گام عملی، فراتر از اظهارات سیاسی، نشان‌دهنده مزایای اقتصادی فرایند صلح است که پس از توافق اولیه صلح در واشنگتن‌(تحت میانجی‌گری دولت ترامپ) در سال‌جاری شتاب گرفته است. مقامات هر دوکشور این رویداد را «پیشرفت ملموس» در عادی‌سازی روابط توصیف کرده‌اند.
ارمنستان که فاقد منابع هیدروکربنی قابل‌توجه است، بیش از ۶۰درصد نیاز سوخت خود را از روسیه تأمین می‌کند‌(در سال ۲۰۲۴ حدود ۲۳۰هزار تن بنزین و ۱۷۵هزار تن دیزل). مابقی از ایران، رومانی، ترکیه و سایر کشورها وارد می‌شود. حمل سوخت از روسیه از طریق گرجستان هزینه‌بر (حدود ۱7۰-۱6۰دلار به ازای هر تن) و زمانبر‌(بیش از ۲۰روز) است. در مقابل، کارشناسان آذربایجانی تأکید دارند که سوخت تولید این کشور، ارزان‌تر، سریع‌تر و منطقی‌تر است، زیرا مسافت کوتاه‌تر و زنجیره تأمین کارآمدتری دارد.
برای آذربایجان، این صادرات فرصتی جهت افزایش درآمدهای نفتی و تقویت موقعیت به‌عنوان هاب انرژی منطقه‌ای است. باکو که صادرکننده عمده نفت و گاز به اروپاست، اکنون بازار جدیدی در همسایگی خود باز کرده است. این معامله می‌تواند مقدمه‌ای برای تجارت گسترده‌تر باشد، از جمله بازگشایی کامل مسیرهای حمل‌ونقل‌(مانند کریدور زنگزور یا «مسیر ترامپ») که تجارت جنوب‌قفقاز را به ترکیه، اروپا و آسیای‌مرکزی متصل کند. از دیدگاه اقتصادی کلان، این رویداد به کاهش انزوای ارمنستان کمک می‌کند و می‌تواند قیمت سوخت داخلی را پایین بیاورد، تورم را کنترل کند و امنیت انرژی را افزایش دهد. نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، این تأمین را «مشارکت در امنیت انرژی و ثبات اقتصادی» توصیف کرده است.

پیامی حامل سوخت برای روسیه و ایران
این صادرات در چارچوب فرایند صلح پس از بازپس‌گیری قره‌باغ توسط آذربایجان در ۲۰۲۳ و توافقات واشنگتن رخ می‌دهد. بازگشایی مسیرهای تجاری بسته‌شده از دهه ۱۹۹۰، جنوب‌قفقاز را به کریدورهای انرژی و حمل‌ونقل جدید تبدیل می‌کند و نقش ترکیه و غرب‌(به‌ویژه آمریکا) را تقویت می‌کند. این در حالی است که مسکو که بیش از سه‌دهه نفوذ انرژی خود را بر ارمنستان حفظ کرده‌(از طریق معافیت‌های گمرکی و کنترل شبکه گاز)، با چالش جدی روبه‌روست.
کاهش وابستگی ایروان به سوخت روسی، بخشی از استراتژی گسترده‌تر پاشینیان برای تنوع‌بخشی منابع انرژی است‌(مانند مذاکرات با ترکمنستان). این امر نفوذ ژئوپلیتیکی روسیه در قفقازجنوبی را تضعیف می‌کند، به‌ویژه پس از ناتوانی مسکو در حمایت نظامی از ارمنستان در جنگ اخیر. روسیه تاکنون واکنش رسمی شدیدی نشان نداده، اما این رویداد می‌تواند به کاهش درآمدهای صادراتی گازپروم و تضعیف موقعیت استراتژیک آن منجر شود.
جمهوری اسلامی ایران که بخشی از سوخت ارمنستان را تأمین می‌کند‌(و گاز در برابر برق را مبادله می‌کند)،نیز از این تحول متضرر می‌شود. کارشناسان تأکید دارند که پالایشگاه‌های ایرانی استاندارد Euro-5 ندارند و با بحران انرژی داخلی مواجه‌اند که کیفیت و پایداری تأمین را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، مسیرهای جدید حمل‌ونقل‌(شرق-غرب) اهمیت محور شمال-جنوب‌(از ایران) را کم می‌کند و تهران را در حاشیه قرار می‌دهد. ایران پیش‌تر نسبت به کریدورهای جایگزین‌(مانند زنگزور) ابراز نگرانی کرده و آن را تهدیدی برای تمامیت‌ارضی منطقه می‌داند. این صادرات می‌تواند ایران را به انزوای بیشتر در قفقاز سوق دهد و نقش تاریخی‌اش به‌عنوان مسیر ترانزیتی را تضعیف کند.
به اعتقاد کارشناسان؛ برای ایران که یکی از مسیرهای سنتی تأمین انرژی و ترانزیت سوخت به ارمنستان بوده، این تحول حامل پیام‌های مهمی است. ورود آذربایجان به این بازار می‌تواند سهم ایران را در آینده کاهش دهد و ضرورت بازنگری در دیپلماسی انرژی و ترانزیتی تهران در قفقازجنوبی را برجسته کند. در عین حال، ایران می‌تواند با اتخاذ رویکردی فعال‌تر، از جمله ارائه بسته‌های رقابتی‌تر، توسعه همکاری‌های سه‌جانبه و تقویت زیرساخت‌های ترانزیتی، جایگاه خود را حفظ یا حتی تقویت کند.

چشم‌انداز تغییر معادلات منطقه‌ای
این محموله اولیه‌(که گرجستان ترانزیت آن را رایگان تسهیل کرد) می‌تواند آغاز تجارت پایدار باشد. اگر فرایند صلح ادامه یابد، حجم صادرات افزایش خواهد یافت و جنوب‌قفقاز به منطقه‌ای یکپارچه‌تر اقتصادی تبدیل می‌شود. بااین‌حال، چالش‌هایی مانند احساسات عمومی ضدآذربایجانی در ارمنستان و نگرانی‌های روسیه و ایران باقی است. این رویداد نشان می‌دهد که «سود اقتصادی صلح» می‌تواند موتور محرکه عادی‌سازی باشد، اما تغییر معادلات انرژی منطقه‌ای پیام‌های پیچیده‌ای برای قدرت‌های سنتی مانند روسیه و ایران دارد: عصر وابستگی یکجانبه به پایان رسیده و تنوع‌بخشی، کلید امنیت انرژی آینده است.
آغاز صادرات سوخت و فرآورده‌های نفتی از جمهوری آذربایجان به ارمنستان، رخدادی فراتر از یک توافق تجاری دوجانبه است؛ اتفاقی که در ظاهر با هدف تأمین انرژی و تنوع‌بخشی به سبد واردات ارمنستان انجام می‌شود، اما در لایه‌های عمیق‌تر، حامل پیام‌های اقتصادی و سیاسی مهمی برای بازیگران اصلی منطقه قفقازجنوبی، به‌ویژه روسیه و ایران است. این تحول در شرایطی رقم می‌خورد که منطقه پس از جنگ‌های قره‌باغ و تغییر موازنه قدرت، در حال تجربه بازچینی تدریجی مناسبات ژئوپلیتیکی و اقتصادی است.
آغاز صادرات سوخت آذربایجان به ارمنستان را باید بخشی از روند بزرگ‌تر بازآرایی ژئوپلیتیکی در قفقازجنوبی دانست؛ روندی که در آن انرژی نه‌تنها یک کالای اقتصادی، بلکه ابزاری برای نفوذ سیاسی، مدیریت مناقشه و بازتعریف موازنه قدرت است. این تحول، اگرچه در کوتاه‌مدت محدود به یک توافق انرژی است، اما در بلندمدت می‌تواند پیامدهایی فراتر از بازار سوخت داشته باشد و نقشه نفوذ بازیگران سنتی و نوظهور منطقه را دستخوش تغییر کند.