به گزارش اقتصادسرآمد، شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در گفت‌وگویی با روزنامه «دنیای اقتصاد» به بررسی وضعیت خزر و مشکلات زیست محیطی این دریاچه پرداخته است. او که اخیرا در نشست سالانه کشورهای حوزه خزر نیز شرکت داشته است، به محورهایی از این نشست اشاره داشته و برنامه اعضا برای خزر را عنوان می‌کند؛ اینکه کم‌آبی یا خشکی خزر چه تهدیدهایی برای منطقه چه  به لحاظ اقتصادی و چه به لحاظ محیط‌زیستی به همراه خواهد داشت و در مقابل باید چه راهکارها و روش‌هایی را برای برون‌رفت از این خطر جدی از سوی ایران و سایر کشورهای منطقه برداشته شود.
 
‌اخیرا گزارشی مبنی بر عقب‌نشینی خزر از خطوط ساحلی و کاهش معنادار عمق خزر منتشر شده است. چه عواملی در این معضل نقش داشته‌اند؟ کاهش بارش‌های آسمانی، کاهش ورودی آب به سبب ایجاد سدها و حفر چاه‌های غیرمجاز برای کشاورزی یا انتقال آب از خزر به مناطق دیگر؟
 
عوامل متعدد‌ و پیچیده‌ای در نوسانات آب دریای خزر نقش دارند. تغییرات اقلیمی، بحران‌های زیست‌محیطی را برای پهنه‌های آبی درون‌قاره‌ای و رودخانه‌ها در سراسر جهان به‌وجود آورده است که پیامدهای عمیقی برای تنوع زیستی، کشاورزی، ماهی‌گیری، زیرساخت‌ها و دیگر فعالیت‌های اقتصادی، همچنین سلامت و رفاه انسان‌ها دارد. افزایش نرخ تبخیر و تغییرات در الگوهای بارش موجب کاهش سطح آب در دریاچه‌ها و دریاهای محصور شده می‌شود که به این معنی است که اقدامات حفاظتی مکانی فعلی باید به گونه‌ای تطبیق داده شوند تا با جابه‌جایی زیستگاه‌های کلیدی در پی تغییرات سطح آب، همچنان کارآمد باقی بمانند. همچنین انتظار می‌رود تغییرات قابل‌توجهی در زمان‌بندی یخ‌زدگی دریاچه‌ها و دریاهای داخلی رخ دهد. سازگار کردن مناطق حفاظت‌شده با این اکوسیستم‌ها به منظور آماده‌سازی آنها برای آینده، نیازمند در نظر گرفتن تعارضات احتمالی با اقدامات همزمان برای کاهش اثرات بر زیرساخت‌های مدنی و صنعتی و فعالیت‌های اقتصادی است. با این حال، ارزیابی‌های سیستماتیک که تعادل میان حفاظت و منافع اجتماعی-اقتصادی را در برنامه‌ریزی کاهش اثرات بررسی کند، برای اکثر پهنه‌های آبی داخلی عمده وجود ندارد. کاهش سطح آب دریای خزر، بزرگ‌ترین پهنه آبی درون‌قاره‌ای جهان را باید بررسی و اهمیت این موضوع را برای توسعه یک استراتژی حفاظت دریایی پیشگیرانه، پویا و مکانی در این منطقه مطرح ‌‌کنیم. امروز‌ دریای خزر حدود ۱۱۵۰ کیلومتر طول و ۴۵۰ کیلومتر عرض دارد و در میان پنج کشور آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان محصور است. این دریا حدود ۳۸۷ هزار کیلومترمربع وسعت دارد و سه زیرحوضه مجزا دارد؛ حوضه شمالی با عمق متوسط ۵ متر، حوضه میانی با عمق تا ۷۸۸ متر و حوضه جنوبی که بیش از ۱۰۰۰ متر عمق دارد. دریای خزر از حدود ۱۳۰ رودخانه آب دریافت می‌کند که بیش از ۸۰ درصد این ورودی از طریق رودخانه‌های ولگا و اورال در شمال تامین می‌شود.
 
 نوسانات سطح آب خزر طی دهه‌ها و سالیان گذشته چگونه بوده است؟
 
عمق و مساحت سطح دریای خزر در طول زمان متغیر بوده و طی دوره چهارم زمین‌شناسی تغییرات سطح تا ۹۰ متر کاهش و ۵۰ متر افزایش داشته است. در آغاز قرن بیستم، سطح دریای خزر حدود ۲۵.۸متر پایین‌تر از سطح متوسط جهانی دریا بوده است. سپس سطح آب ۲‌متر کاهش یافت و در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ثابت ماند، ولی بین ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۷ به سرعت کاهش یافت و به کمترین سطح در صد سال گذشته یعنی ۲۹ متر زیر سطح متوسط جهانی رسید. سپس تا سال ۱۹۹۵ به ۲۶.۵ متر بالاتر آمد و بعد دوباره حدود ۲ متر کاهش یافت. نوسانات قرن بیستم ناشی از تغییرات نرخ ورودی آب (بر اثر عوامل طبیعی و برداشت انسانی) و بارش و تعادل آنها با تبخیر بوده است. روند کاهش فعلی مرتبط با گرم‌شدن جهانی است که موجب کاهش بارش، افزایش شدید دمای سطح دریا و تبخیر شده است. بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ سطح دریای خزر به طور متوسط سالانه ۶.۰۷سانتی‌متر کاهش یافته است که این نرخ منفی ۲۰ برابر افزایش سطح متوسط جهانی دریا است. از سال ۲۰۲۰ کاهش‌های سالانه تا ۳۰ سانتی‌متر نیز ثبت شده است. مطالعات مدل‌سازی اولیه کاهش سطح دریای خزر را تا ۵ متر تا سال ۲۱۰۰ پیش‌بینی کردند، اما برآوردهای جدید کاهش ۹ تا ۲۱ متر را تا پایان قرن تحت سناریوهای انتشار متوسط تا بالا مطرح کرده‌اند. البته اطلاعات سازمان خواربار جهانی فائو نشان می‌دهد که تولید گندم در حوزه آبخیز ولگا تا ۵۰ درصد افزایش یافته است و از ۶۰‌میلیون تن در سال ۲۰۱۶ به ۹۲‌میلیون تن در سال ۲۰۲۴ رسیده است. به طور کلی مساله حق‌آبه دریای خزر از حوزه آبخیز کشورهای ساحلی آن هنوز جدی گرفته نشده و پروتکلی برای آن وجود ندارد.
 
 طی چند دهه گذشته کارشناسان بارها و بارها نسبت به آلودگی خزر بابت کشتی‌ها، استخراج‌ها و حتی ورود فاضلاب‌های صنعتی و شهری هشدار دادند که از جمله اثرات مشهود آن نیز تهدید حیات جانداران خزری و تخریب زیست‌بوم‌ها بوده است. در این خصوص نیز کشورهای حوزه خزر نشست‌هایی برگزار کردند و قرار شد کارگروهی نسبت به این موضوع اقدامات لازم را انجام بدهد. تاکنون چه اقداماتی انجام شده و این اقدامات چقدر موثر واقع شده است؟
 
اکتشاف نفت و گاز در حوزه دریای خزر یکی از مهم‌ترین منابع آلاینده دریای خزر است، اکتشافات نفتی در سواحل قزاقستان مانند میدان نفتی کاشکان از بزرگ‌ترین میادین نفتی کشف شده در ۲۰ سال اخیر بوده است. صدها چاه نفت که به پایان عمر بهره‌برداری رسیده‌اند به حال خود رها شده‌اند و نشت نفت از آنها ادامه دارد. عملیات‌های اکتشاف و بهره‌برداری، خطوط انتقال نفت و گاز، کشتی‌های نفت‌کش، تخلیه آب توازن و...، از عوامل عمده دیگر آلودگی‌های با منشأ خشکی هستند. مصرف کود و سموم کشاورزی، فاضلاب‌های خانگی، پساب‌های صنعتی، آلودگی میکروپلاستیک‌ها و تورهای صیادی رها شده از دیگر عوامل هستند.
 
 آیا در سال‌های اخیر و با توجه به هشدار متناوب کارشناسان حوزه محیط زیست، ایران در بحث خزر اقداماتی را انجام داده است؟
 
هیات وزیران در جلسه ۲۹ فروردین ماه ۱۴۰۰ به پیشنهاد وزارت راه و شهرسازی و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی و با هدف اجرای تعهدات ناشی از قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون بین‌المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی ـ مصوب ۱۳۷۶ ـ و قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به پروتکل (تشریفات) آمادگی، مقابله و همکاری در برابر سوانح آلودگی ناشی از مواد خطرناک و سمی ـ مصوب ۱۳۸۹ ـ طرح ملی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی‌های نفتی و مواد خطرناک و سمی در دریا و رودخانه‌های قابل کشتیرانی را تصویب کرد. همچنین پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی به تصویب رسیده است. این پروتکل بر اساس ۲۰ماده کنوانسیون تهران تنظیم شده و هدف آن حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی در خشکی است. بر اساس ماده ۴ و تعهدات کلی قید شده در آن، طرف‌های متعاهد به طور انفرادی یا مشترک کلیه تدابیر لازم را به‌موجب مقررات کنوانسیون برای پیشگیری، مهار، کاهش و تا حد امکان از بین بردن آلودگی و هر اثر مخرب دیگر بر محیط زیست دریایی و مناطق ساحلی دریای خزر ناشی از فعالیت‌های مستقر در خشکی به عمل خواهند آورد. همچنین بر اساس ماده پنجم همین کنوانسیون هر طرف متعاهد یک مقام ملی صالح را برای هماهنگی اجرای این تشریفات (پروتکل) تعیین خواهد کرد و مراتب را از طریق دبیرخانه به اطلاع سایر طرف‌های متعاهد خواهد رساند و طبق همین کنوانسیون استقرار دبیرخانه دائمی کنوانسیون تهران در یکی از کشورهای ساحلی دریای خزر و پیگیری اقدامات مندرج در پروتکل‌ها ضروری است.
 
پسرفت یا کاهش عمق خزر، چه عواقب و اثرات محیط زیستی خواهد داشت؟ قاعدتا خیلی از زیست‌بوم‌ها و گونه‌های جانوری و گیاهی به صورت جدی تهدید خواهند شد.
 
دریای خزر برای تنوع زیستی آسیای مرکزی و اروپا اهمیت بالایی دارد و از بیش از ۳۰۰ گونه بی‌مهره بومی، ۷۶ گونه ماهی بومی و همچنین فک بومی خزر حمایت می‌کند. حاشیه‌های ساحلی آن زیستگاه جمعیت‌های جهانی مهمی از پرندگان آبزی و مهاجر هستند که مسیرهای مهاجرتی اصلی اروپا، آسیا و جنوب آفریقا را به هم متصل می‌کنند. مطالعات‌ و بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که کاهش تراز آب دریای خزر باعث آسیب به ۹۴ درصد مناطق حفاظت شده ساحلی دریایی خزر مانند پناهگاه حیات‌وحش میانکاله و خلیج گرگان و تالاب‌های بین‌المللی گمیشان و انزلی شده است. همچنین زیستگاه‌های تولیدمثل فک خزری در نواحی شمالی خزر به شدت کاهش یافته و موجب مهاجرت‌های اجباری این‌گونه شده است. ماهیان خاویاری دریای خزر به دلیل تخریب زیستگاه‌ها، صید بی‌رویه، قاچاق خاویار، ورود شانه‌دار مهاجم و آلودگی دریایی، به شدت رو به کاهش گذاشته و تمامی پنج‌گونه دریای خزر را در لیست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت در معرض خطر انقراض قرار داده است.
 
آیا عقب‌نشینی خزر عواقب اقتصادی مانند ماهی‌گیری یا استخراجات نفتی یا ترانزیت دریایی و...‌ نخواهد داشت؟
 
با کاهش تراز آب دریای خزر مناطق ساحلی در تمامی کشورهای حوضه دریای خزر افزایش فاصله از ساحل را تجربه خواهند کرد و برای کاهش سطح آب به میزان ۲.۵ متر و بیشتر، نیازمند سازگاری‌های گسترده در زیرساخت‌های شهری خواهند بود. مناطق ساحلی در حوضه شمالی دریای خزر، در قزاقستان و روسیه، بیشترین افزایش فاصله از خط ساحلی دریای خزر را خواهند داشت،
 
در سناریوی کاهش سطح آب به میزان ۱۰ متر، میانگین افزایش فاصله تا ساحل برای مناطق مسکونی روسیه ۴۴ کیلومتر (با دامنه‌ای بین ۱۸.۸ تا ۱۰۲.۲ کیلومتر) و برای قزاقستان ۸۹ کیلومتر (با دامنه‌ای بین ۰.۸۷ تا ۲۵۹.۷ کیلومتر) خواهد بود. بنادر حیاتی برای تجارت و لجستیک صنعتی در تمام کشورها تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند؛ به‌طوری که باکو (آذربایجان)، انزلی (ایران) و آکتاو (قزاقستان) افزایش فاصله تا ساحل برابر یا بیشتر از یک کیلومتر خواهند داشت، درحالی‌که ترکمن‌باشی (ترکمنستان) و لاگان (روسیه) ممکن است در بدترین حالت به ترتیب افزایش فاصله ۱۶ و ۱۲۶ کیلومتر را تجربه کنند. میدان‌های نفتی کاشگان (قزاقستان) و فیلانوسکی (روسیه) در شمال دریای خزر دو مورد از مهم‌ترین سایت‌های تولید هیدروکربن منطقه هستند. در حال حاضر تولید در تاسیسات فراساحلی با لجستیک مبتنی بر کشتی انجام می‌شود، اما این تاسیسات در صورت کاهش سطح آب به میزان ۵ تا ۱۵ متر به مناطق خشک تبدیل خواهند شد. دسترسی به دریای خزر از طریق رودخانه ولگا-کانال دن، برای حمل‌ونقل بین‌المللی نیز با کاهش سطح آب به میزان ۵ متر به شدت تحت تاثیر قرار خواهد گرفت که پیامدهای بزرگی برای ناوبری و تجارت دارد.
 
صید صنعتی کیلکا در حال حاضر بر روی آب‌های نسبتا عمیق ساحل داغستان متمرکز است، اما یکی از محل‌های صید در مرز بین حوضه شمالی و میانی دریای خزر ممکن است با کاهش بیش از ۵ متر سطح آب از بین برود. همچنین، ماهی‌گیری سنتی که عمدتا در آب‌های کم‌عمق انجام می‌شود، به ویژه در شمال دریای خزر، به شدت تحت تاثیر قرار خواهد گرفت، به طوری که کاهش ۵ متری سطح آب می‌تواند اکثر فعالیت‌های ماهی‌گیری را از بین ببرد. همچنین با کاهش تراز آب دریای خزر اقدامات مقابله‌ای با این مساله شدت خواهد گرفت و‌ پروژه‌های لایروبی، احداث کانال، جابه‌جایی سازه‌های ساحلی توسط کشورهای حاشیه انجام خواهد شد که یکی از آنها پروژه لایروبی کانال آشوراده بین خلیج گرگان و دریای خزر به طول ۳ کیلومتر بوده است.