گروه راهبردی و استراتژیک – امید اسماعیلی -  روزهای گذشته روزنامه دریایی اقتصادسرآمد گزارشي از عربستان منتشر كرديم، مبني بر «توسعه‌ شگرف و تصميم‌هاي بلندپروازانه عربستاني‌ها». همچنين بارها سخن‌ها گفته‌ايم از ابرپروژه‌هاي شگرفي كه چيني‌ها ساخته يا در حال ساخت آن هستند. با حسرت از سنگاپور نوشتيم كه چگونه تبديل شده است به رتبه اول بنادر جهان و اينكه چرا بنادر ما تبديل شده‌اند به انباري كالاي فرسوده و فاسد. بارها از عرب-مد نوشتيم و اينكه قرار است ايران چگونه دور بخورد. از تونل زيردريايي قطري ها گفتيم كه قرار است سر از بندرعباس خودمان در بياورد. به هر روي، از انواع پروژه‌هاي شگرف در كشورهاي ديگر گفتيم و نوشتيم و در اين ميان، در حسرت يك تصميم كه صد سال از عمرش مي‌گذرد، مانده‌ايم و نمي‌دانيم عروس سخت‌گير ما كي از گلاب‌گيري بر مي‌گردد كه بله يا نه بگويد. 
«آبراهه شمال-جنوب»‌ (ايران‌رود) يا هر اسمي كه دارد، آن آرزويي است كه دارد تن به قرن مي‌دهد و ما مي‌خواهيم قبل از مرگ، بدانيم كه اين عروس به خانه ايرانيان مي‌آيد يا نه. اجراي اين آب‌راه كه خليج را به خزر پيوند مي‌زند را نمي‌گوييم. اجراي آن با اين اوضاع، تخيل محض است؛ تصميمش را مي‌گوييم كه آيا بالاخره بعد از نزديك به صد سال، آبراهه شمال-جنوب تاييد مي‌شود يا نه؟ 
ما در روزنامه دریایی اقتصادسرآمد بر آنيم بار ديگر به كلنجار اين آبراهه برگرديم. براي شروع يك گفتمان دائمي و مطالبه‌گري منطقي، گزارشي از سازمان برنامه و بودجه منتشر مي‌كنيم كه در باب «تاريخچه اين آبراهه» تحقيق و تدوين شده است. اين تاريخچه را بخوانيد تا حرف‌ها و تحليل‌هاي آينده اقتصاد سرآمد را بهتر و روشن‌تر با هم درك كنيم.در همین راستا بخش اول این نوشتار را در شماره ۱۷۵۲ روزنامه دریایی اقتصادسرآمد منتشر کردیم آنچه در ذیل می آید بخش دوم و پایانی است که با هم مرور می کنیم:
رویدادهای نگران کننده در جبهه های نبرد شوروی با آلمان تهدید حمله ترکیه به اتحاد جماهیر شوروی و نزدیک شدن نیروهای آلمانی ایتالیایی به کانال سوئز در سال ۱۹۴۲ (۱۳۲۱) نقش موثری در احیای پروژه احداث کانال خزر - خلیج فارس داشت اتحاد جماهیر شوروی و ایران از این پروژه به عنوان یک طرح متقابلا سودمند و آینده دار یاد کردند این موضوع در ۳۰ نوامبر سال ۱۹۴۳ (۱۳۲۲) در تهران طی مذاکراتی بین ژوزف استالین و محمد رضا پهلوی مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.
در بهار ۱۹۵۳ (۱۳۳۲) اتحاد جماهیر شوروی در برابر پیچیدگی روابط با ایران وارد دوره عادی سازی روابط با ترکیه شد اما ایران از نیمه دوم دهه ۵۰ میلادی تصمیم گرفت تا از سیاست همکاری برابر با غرب و اتحاد جماهیر شوروی پیروی کند در ماههای ژوئن و جولای ۱۹۵۶ (۱۳۳۵) محمد رضا پهلوی در راس هیاتی از اتحاد جماهیر شوروی، بازدید رسمی به عمل آورد. در این سفر طرفین یک سری توافقنامه اقتصادی به امضا رساندند. علاوه بر این در جلسه نیکلای بولگانین رئیس وقت شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی با پهلوی طرفین به اهمیت ویژه مطالعه و احداث پروژه کانال کشتیرانی دریای خزر – خلیج فارس اشاره کردند اما اشاره به این بند در اعلامیه نهایی مذاکرات حذف شد.
از نیمه دوم سال ۱۹۶۰(۱۳۳۹) شروع به کاهش تعرفه های ترانزیت محموله‌های شوروی از تنگه های بسفر و داردانل کرد. این تصمیم برای اتحاد جماهیر شوروی بسیار مهم بود چرا که در سال ۱۹۶۰، حداقل ۵۰ درصد از سالانه صادرات نفت شوروی از این مسیر منتقل می شد ،به علاوه اجرای پروژه ساخت کانال، نیاز به منابع مالی و فنی عظیمی داشت که تخصیص آن ها برای اتحاد جماهیر شوروی دلایل اقتصادی داخلی و خارجی آن زمان، بسیار مشکل ساز شده بود.
در سال ۱۹۶۲ (۱۳۴۱) اتحاد جماهیر شوروی و ایران کمیسیون مطالعه احداث کانال را تشکیل داده که لئونید برژنف، صدر هیات رئیسه اتحاد جماهیر شوروی در طول سفر خود به تهران در نوامبر ۱۹۶۳ (۱۳۴۲) در جریان پیشنهادات این کمیسیون قرار گرفت از همان زمان بود که طرفین با ایجاد یک چارچوب قانونی برای اجرای این پروژه موافقتنامه استفاده مشترک از منابع آبی و رودخانه های مرزی و توسعه ترانزیت کالاهای ایرانی از طریق خاک اتحاد جماهیر شوروی و کالاهای اتحاد جماهیر شوروی از طریق خاک ایران را به امضا رساندند.
در ژوئن ۱۹۶۵ (۱۳۴۴) در هنگام بازدید محمدرضا پهلوی از اتحاد جماهیر شوروی طرفین برای سرعت بخشیدن به توسعه این پروژه توافق کردند اما باز هم در اعلامیه نهایی اشاره ای به این نکته نشد. در پی بازدید الکسی کاسیگین نخست وزیر اتحاد جماهیر شوروی به تهران در ماه آوریل ۱۹۶۸ (۱۳۴۷)، گزینه اولیه ساخت کانال مورد بررسی قرار گرفت طرفین بار دیگر این پروژه را مورد تائید قرار دادند. 
همه این مسائل باعث شده بود تا ایران و اتحاد جماهیر شوروی از سرعت بخشیدن به این طرح بکاهند. در هنگام سفر محمدرضا پهلوی به مسکو در اکتبر ۱۹۷۲ (۱۳۵۱) و بازدید کاسیگین از تهران در مارس ۱۹۷۳ (۱۳۵۲) طرفین دوباره خارج از اعلامیه مشترک به داشتن منافع متقابل در پروژه کانال اشاره و رسیدن به یک سری از پارامترهای فنی توصیه کردند طرفین موفق به توسعه اساس قانونی و فنی برای احداث کانال شده، اتحاد جماهیر شوروی و ایران برنامه همکاری اقتصادی و علمی فنی در ۱۵ سال آینده و تفاهم نامه تشویق متقابل در سرمایه گذاری را به امضا رساندند.
در همان سال ها در پی نشست‌های مکرر سران آمریکا و ایران ایالات متحده اعلام کرد که این پروژه در بلند مدت بر ضد منافع آمریکا و متحدان آن در ناتو است عربستان سعودی نیز از این موضع حمایت کرد. در صورتی که عراق طرفدار اجرای این پروژه شد چرا که این کانال کوتاه ترین مسیر دستیابی عراق به اتحاد جماهیر شوروی بود. حمایت از این موضع به بغداد کمک کرد تا برای عادی سازی روابط با مسکو موافقتنامه دوجانبه دوستی و حسن همجواری را در سال های ۱۹۷۴ (۱۳۵۳) و ۱۹۷۵ (۱۳۵۴) به امضا برساند.
در آن دوران ایران برای حفظ منافع مشترک با آمریکا که مشتری ۷۰ درصد از صادرات نفت ایران به آمریکا بود و ۴۰ درصد از سهم سرمایه گذاری های خارجی در ایران متعلق به ایالات متحده بود از پیگیری این موضوع کناره گرفت. از طرفی دیگر کالاهای آمریکایی حداقل ۶۰ درصد از نیازهای نیروهای مسلح ایران در سلاح و مهمات را پوشش می داد و به طور کلی سهم کشورهای عضو ناتو در تامین ارتش ایران به ۸۵ درصد می رسید.
برای اتحاد جماهیر شوروی و ایران طرح ساخت کانال اتصال دریای خزر به خلیج فارس به منظور مقابله با فعالیت های ایالات متحده و ناتو می توانست فوق العاده سودمند باشد اما جنگ ایران و عراق، اجرای این پروژه را برای دوره نامحدودی به تعویق انداخت. کانال خزر - خليج فارس نه تنها روسیه بلکه دیگر کشورهای شوروی سابق و اروپا را به اقیانوس هند متصل می کند. این مسیر تا دو برابر از مسیر فعلی تنگه های ترکیه، کوتاه تر است. 
بعد از انقلاب اسلامی ایران طرح اتصال دریای خزر و خلیج فارس مسکوت ماند تا این که در سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ برای اولین بار مطالعاتی اجمالی در خصوص اتصال پهنه آبی شمال و جنوب کشور انجام شد. پیرو دستور ریاست جمهوری وقت به وزارت جهاد سازندگی در پاییز سال ۱۳۷۴ توافق نامه مطالعات امکانپذیری مقدماتی طرح 
آبراه «خلیج فارس - دریای خزر» فی مابین وزارت جهاد سازندگی و دفتر ریاست جمهوری تنظیم و پس از ابلاغ در اسفند ماه ۱۳۷۴ مطالعات از ابتدای سال ۱۳۷۵ آغاز شد در طی این مطالعات ۶ کمیته علمی شامل کمیته عمران، کمیته هیدرولیک و منابع آب زمین شناسی تاسیسات مکانیکی و برقی محیط زیست و کمیته اقتصادی اجتماعی متشکل از بیش از ۱۳۰ کارشناس تشکیل گردید در طی انجام مطالعات یک تیم کارشناسی از نمونه آبراه های مصنوعی ساخت بشر در ۸ کشور روسیه ،چین ،کانادا ،قزاقستان ترکمنستان ،سوئد بلژیک، آلمان بازدید به عمل آوردند. در سال ۱۳۷۵ و در خلال بازدید از کانال های روسیه این کشور از پیشنهاد ایران استقبال کرده، اما آن را به مطالعه بیشتر زیست محیطی این پروژه منوط کرد چرا که این پروژه می توانست محیط زیست دریای خزر را با خطر مواجه کند طرفین توافق کردند که کارشناسان، ایرانی با تجربه و دانش روسیه در ساخت و مهندسی فنون و تجهیزات آبی آشنا شوند لذا هیات ایرانی از کانال های دریای سفید بالتیک ولگا بالتیک و ولگا دن، بازدید کردند.
در سال ۱۳۷۵ و همزمان با مطالعه طرح توسط کارشناسان، داخلی روسیه و ایران گروه کارشناسی مشترک و مجزایی را برای مطالعه مسیر آبی، ایران، ایجاد نمودند کمیته داخلی ۳ مسیر شرقی میانی و غربی را پیشنهاد دادند و کمیته مشترک نیز یک مسیر شرقی را معرفی نمود. در نهایت ۴ مسیر مختلف در خاتمه مطالعات پیشنهاد گردیده است که یکی از گزینه های مسیر شرقی به عنوان گزینه بهینه معرفی شده است و سایر تحلیل های اقتصادی اجتماعی زیست محیطی، حمل و نقل و ... روی این مسیر انجام شد.
با توجه به مطالب مذکور حفظ وابستگی روسیه به تنگه های بسفر و داردانل ترکیه یکی از اهداف استراتژیک غرب در منطقه است به همین دلیل آمریکا در سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۶) و همزمان با جدی شدن مطالعات کانال، طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس را در فهرست تحریم های خود علیه ایران قرار داد شرکت ها و کشورهایی هم که در نظر داشتند در این پروژه به ایران کمک کنند به مجازات های مالی و اقتصادی گرفتار می شدند. اگر چه اکنون ایالات متحده، تحریم ها علیه ایران را لغو کرده است اما هنوز معلوم نیست که آیا ممنوعیت مشارکت شرکت های خارجی در این پروژه نیز لغو شده است یا خیر.
با توجه به موارد ذکر شده ،فوق خلاصه تاریخچه ایده اتصال پهنه های آبی شمال و جنوب کشور در زیر لیست شده است.
۱۲۶۸ : توسط مهندسین روسی این ایده مطرح شد.
۱۲۸۳ کمیسیون مشترک ایران و روسیه تشکیل شد.
۱۲۸۷ با فشار ترکیه و انگلیس مذاکرات تعلیق شد. 
۱۳۲۰ ترکیه عبور کشتیهای روسی را از تنگه بسفر و داردانل مختل کرد.
 ۱۳۲۱ ایران و روسیه به مذاکرات در خصوص آبراه بازگشتند.
۱۳۴۱ کمیسیون مطالعه احداث کانال تشکیل در ایران شد. 
۱۳۵۲ برنامه همکاری اقتصادی و علمی فنی و تفاهم نامه تشویق متقابل در سرمایه گذاری جهت احداث کانال امضاء شد.
۱۳۵۴ ایران به دلیل حفظ منافع مشترک با آمریکا از موضوع کناره گرفت. 
۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ مطالعات ابراه خلیج فارس دریای خزر به دستور رئیس جمهور وقت توسط وزارت جهاد سازندگی انجام پذیرفت.
۱۳۷۶ تحریم طرح توسط ایالات متحده آمریکا به منظور مجازات شرکت هایی که قصد سرمایه گذاری در طرح آبراه داشتند.