محمد بحرینیان- وضعیت امروز صنعت در ایران تفاوت جدی‌ای با زمان‌های دیگر ندارد. از شروع دولت مدرن در ایران، برخی نمی‌خواستند صنعت در این کشور پا بگیرد. بایستی در بررسی وضعیت حال، به سوابق تاریخ کشور توجه شود که چه عواملی باعث شد ایران توسعه نیابد؟ تا زمانی که این سوابق تاریخی را مطالعه نکنیم، اصلاً نمی‌توانیم راه‌حل بدهیم. «فرانسیس فوکویاما» در کتاب «نظم و زوال سیاسی» از کشورهای مختلف مثال آورده و پیشرفت و عدم پیشرفت کشورها را مقایسه نموده است که به نوعی نشانگر وضعیت کشور ما نیز بوده و هنوز هم هست. او در این کتاب به دو دسته از کشورها اشاره می‌کند، یک دسته کشورهای یونان، ایتالیا، کشورهای حوزه بالکان و خاورمیانه و دسته دیگر آلمان، فرانسه، بلژیک، سوئد، انگلیس و کشورهای اسکاندیناوی. فوکویاما در این بررسی‌ها نکته مهمی را مورد بررسی قرار می‌دهد و می‌گوید در دسته اول که مشکلات قابل تشخیص است: «مدرنیزاسیون قبل از توسعه رخ داد». به عبارت دیگر، بدون طی شدن مراحل توسعه صنعتی و حرکت به سوی تولید فناورانه، ابتداء مدرنیزاسیون و سپس دموکراسی ظاهری شکل گرفت. دسته دوم، مدرنیزاسیون پس از توسعه صنعتی رخ داده و براثر آن دموکراسی پدیدار شد. در ایران به‌ویژه پس از قرارداد ترکمانچای و عوامل پدیدار شده اجنبی پس از آن قرارداد، «آشنایی با مدرنیزاسیون از طریق مصرف و نه تولید» به تدریج سقوط آزاد در عقب‌ماندگی سرعت گرفت. ابن خلدون نیز 680 سال پیش در کتاب «مقدمه» خود به این بحث پرداخته که صنعت، علم می‌آورد و به ناچار با علم سروکار دارد. ما در زمان مواجهه ایران با مدرنیته، صنعتی نداشتیم و همان‌گونه که عرض کردم چارچنگولی از طریق مصرف حریصانه، در تجدد و مدرنیته افتادیم، بدون این که توسعه پیدا کرده باشیم، از این‌رو دستاوردهای ما ناپخته مانده است. البته این موضوع سوای از ناآگاهی‌هایی است که ریشه در 400 یا 500 سال گذشته دارد. در طرف دیگر از سال 1206 که قرارداد ترکمانچای بسته شد، در شرایط نیمه استعماری کشور، روسیه و انگلیس و سپس سایر کشورهای منتفع از عقب‌ماندگی کشورمان، اصلاً نمی‌خواستند صنعت در ایران پا بگیرد. دکتر احمد سیف در بررسی‌های مستند به مدارک معتبر خود درباره اقتصاد ایران، اصطلاحی قابل تأمل و تفکر به کار می‌برد: «گردن زدن صنعت در ایران» که معتقدم متکی به مستندات رسمی موجود، کم وبیش همین گفته هنوز هم درمورد ایران صادق است. در اینجا نیز ظواهر مدرنیزاسیون زودرس بدون توسعه صنعتی، دموکراسی نارس و شهرنشینی‌های مدرن زودهنگام نیز قابل مشاهده است. موقعیت خاص جغرافیایی، فرهنگی و ژئوپلیتیکی در طول تاریخ همواره مورد تهاجم بوده است. ژنرال آیزنهاور، رئیس جمهور وقت آمریکا، اتفاقاً اشارات صریحی به این موضوع و هشدار و تلاش درمورد قدرت نگرفتن ایران داشته است. از زمانی ‌که انگلیسی‌ها به تدریج از حدود 350 سال پیش سیطره استعماری خود را تحکیم نمودند و با تأسیس کمپانی هند شرقی، قدرت اقتصادی ناشی از تسلط بر کشورهای عقب مانده و چپاول منابع ذی‌قیمت آنها، متکی بر اسناد معتبر، نمی‌خواستند توسعه در ایران پا بگیرد.