گروه مناطق آزاد- امید اسماعیلی- روزهای ابتدایی دی‌ماه سال گذشته بود که رضا مسرور، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد کشور در بازدیدی از منطقه آزاد خوی از آغاز مطالعات امکان‌سنجی برای ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک ایران و ترکیه در این منطقه خبر داد. چندماه پس از انتشار این خبر حالا او بار دیگر اعلام کرده که موضوع ایجاد منطقه آزاد مشترک میان این دوهمسایه در حال پیگیری است.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، این اولین‌بار نیست که موضوع ایجاد منطقه آزاد مشترک میان ایران و کشوری دیگر در رسانه‌ها مطرح می‌شود. پیش از این نیز خبرهایی درباره بررسی شرایط جهت ایجاد مناطق آزاد مشترک میان ایران و کشورهای آذربایجان، ارمنستان، عراق و حتی روسیه مطرح شده بود. هرچند هیچ‌کدام از این طرح‌ها و پیشنهادات مطرح‌شده عملیاتی نشدند، اما این مرتبه به نظر می‌رسد که برنامه‌های دولت چهاردهم جدی‌تر از گذشته باشد. کارشناسان اقتصادی نیز معتقدند که در صورت تحقق این طرح، این منطقه می‌تواند اولین تجربه همکاری مشترک ایران و ترکیه باشد و به تحولی در اقتصاد منطقه‌ای و افزایش تبادلات تجاری دوکشور منجر خواهد شد.
روزهای پایانی سال گذشته بود که رضا مسرور، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و ویژه اقتصادی ایران در دیدار با مصطفی توزجو، وزیر تجارت ترکیه بار دیگر بر ضرورت توسعه روابط اقتصادی با محوریت مناطق آزاد دوکشور تاکید کرد. در این دیدار دوطرف همچنین تاکید ویژه‌ای بر اجرای یادداشت‌تفاهم امضاشده در هشتمین نشست شورای‌عالی همکاری ترکیه و ایران و ایجاد سازوکارهای همکاری در چارچوب مناطق آزاد و ویژه اقتصادی داشتند. همان زمان هیات‌های دوکشور همچنین ظرفیت‌های همکاری در زمینه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را ارزیابی و در مورد پروژه‌ها و سازوکارهای مشترک برای افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری میان دوکشور مذاکره کردند. وزارت تجارت ترکیه در بیانیه‌ای درخصوص این دیدار، بر عزم ایران و ترکیه برای توسعه روابط اقتصادی خود از طریق تجارت و سرمایه‌گذاری تاکید کرد.

ایجاد منطقه آزاد مشترک در مرحله پیگیری
در سال جدید دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران بار دیگر از پیگیری جدی موضوع ایجاد منطقه آزاد مشترک میان ایران و ترکیه خبر داده است. کارشناسان معتقدند که سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد نیازمند اقدام جدی است و هر آنچه در گذشته انجام شده، باید با جهشی محسوس دنبال شود. از سوی دیگر، آنطور که دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد کشور اعلام کرده است، طبق برنامه‌ریزی انجام‌شده قرار است در تیرماه سال‌جاری، نشستی با حضور سرمایه‌گذاران و مدیران‌عامل مناطق آزاد ترکیه در یکی از مناطق آزاد ایران برگزار شود. همچنین تشکیل منطقه آزاد مشترک با کشور ترکیه از سوی دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد ایران در حال پیگیری است و برای این منظور کارگروه مشترک ایران و ترکیه تشکیل شده و به‌صورت فعال این موضوع را در دستور کار خود دارد. همچنین اعلام شده که موضوع انجام مطالعات و پیگیری برای ایجاد مناطق آزاد مشترک با کشورهای ترکیه، پاکستان، آذربایجان و ترکمنستان در حال انجام است.

جایگاه مناطق آزاد برای رشد اقتصاد کشور
کارشناسان معتقدند، هرچند مناطق آزاد در جهان برای جذب سرمایه‌گذار داخلی و خارجی با هدف تولید با کم‌ترین موانع و با هدف‌گذاری صادرات یا صادرات دوباره کالاهای وارداتی شکل گرفت، اما تجربه ۳۰ساله ما از منطقه آزاد داشتن، غیر از این بوده است. برخی منتقدان مناطق آزاد کشور می‌گویند که این مناطق به دریچه قاچاق و واردات کالاهای مصرفی و بنجل خارجی تبدیل شده است. در مقابل، بسیاری از مدیران مناطق آزاد کشور معتقدند که عدم‌استفاده از ظرفیت‌های قانونی پیش‌بینی‌شده در قانون موجب شده تا مناطق آزاد کشور نتوانند به ماموریت‌های اصلی خود عمل کنند.
مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم نیز ۲۵آذرماه سال گذشته در ادامه جلسات اقتصاد دریامحور با اشاره به وجود مشکلات متعدد در مناطق آزاد و ظرفیت بنادر کشور، بر برنامه‌ریزی صحیح جهت ارتقای کیفی فعالیت‌ها در اقتصاد دریامحور و استفاده از تجربیات سایر کشورهای موفق در این حوزه تاکید کرد. شورای‌عالی مناطق آزاد تجاری مدتی قبل در گزارشی درباره اهداف ایجاد مناطق آزاد در کشورهای مختلف از ۶دلیل به‌عنوان اهداف اصلی تشکیل مناطق آزاد از دیدگاه سازمان بین‌المللی کار نوشته بود که «اشتغال، توسعه صادرات، انتقال فناوری به سرزمین اصلی، کسب درآمد ارزی، ورود به بازارهای جهانی و جذب سرمایه» از مهم‌ترین دلایل ایجاد مناطق آزاد در جهان به‌شمار می‌آید.
ایده ایجاد مناطق آزاد تجاری به شکل امروزی خود در جهان به سال‌های پس از اتمام جنگ‌دوم جهانی برمی‌گردد. در آن سال‌ها کشورهای مختلف درصدد برآمدند با بهره‌گیری از مزیت‌های مناطق آزاد برای صادرات و جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، آثار عقب‌ماندگی در اقتصاد داخلی را از بین ببرند. منطقه آزاد شانون ایرلند، اولین منطقه آزاد جهان شناخته می‌شود که در سال ۱۹۵۹ ایجاد شد.

اراده برای ساماندهی طرح‌های
 بلاتکلیف مناطق آزاد
تعیین وضعیت طرح‌های بلاتکلیف در مناطق آزاد کشور در طول 10 تا 15سال گذشته و همچنین اهمیت موضوع رضایت جوامع محلی موجود در مناطق آزاد نیز از موضوعاتی بود که در آخرین صحبت‌های منتشرشده از سوی رضا مسرور، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران مورد تاکید قرار گرفته است. براساس گزارش خبرگزاری‌ها، «مسرور» با انتقاد از طرح‌های بلاتکلیف 10 تا 15ساله در برخی مناطق، گفت: تشکیل کارگروه‌های ویژه برای حل این مشکلات ضروری است، اما صِرف تشکیل کارگروه کافی نیست؛ این موضوعات باید اصولی و ریشه‌ای حل شوند. مدیران‌عامل باید شخصا در کارگروه‌ها حضور فعال داشته باشند و نباید این مسئولیت را به معاونان خود واگذار کنند. نتایج کارگروه‌ها نیز باید کمتر از 6ماه منتج به نتیجه شود.
دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی همچنین رضایتمندی جامعه محلی را یکی از ارکان اصلی جذب سرمایه‌گذاری دانست و افزود: در مناطقی که بومیان حضور پررنگ‌تری دارند، رضایت آنان برای ما بسیار مهم است. طرح‌های سرمایه‌گذاری باید برای جامعه محلی شفاف‌سازی شود تا از حمایت آنان برخوردار شویم. «مسرور» با اشاره به توجه ویژه و تاکید دولت چهاردهم بر خدمت‌رسانی به مردم، افزود: با توجه به نگاه دولت، رضایتمندی جوامع محلی را به‌عنوان یکی از شاخص‌های ارزیابی مناطق آزاد قرار دادیم.

فلسفه وجودی مناطق آزاد در ایران و جهان
آمارها نشان می‌دهد مناطق آزاد ایران نتوانسته‌اند به اهداف اقتصادی خود دست یابند. باوجود معافیت‌های مالیاتی گسترده و حمایت‌های دولتی، سهم این مناطق در صادرات غیرنفتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی مورد قبول نبوده است. کارشناسان بر این باورند که سیاست‌های حمایتی فعلی باید بازنگری شوند و هدف‌گذاری واقع‌گرایانه‌تری برای مناطق آزاد کشور داشته باشیم.
به‌طور کلی مناطق آزاد در جهان به‌عنوان منطقه‌ای در نظر گرفته می‌شود که برخی محدودیت‌ها را که در داخل کشور با آن مواجه هستند، نداشته و محیط بهتری را برای ایجاد روابط بین‌الملل آزاد، توسعه تجارت و توسعه صنعت فراهم می‌کنند. به عبارتی، دولت‌ها برای تحقق اهداف ذکرشده به سمت سرمایه‌گذاری و ایجاد ساختارهای مناسب در این مناطق قدم برمی‌دارند.
بنابراین، در گام اول بهتر است در هدف‌گذاری‌های مناطق آزاد رویکرد واقع‌گرایانه‌تری وجود داشته باشد. با توجه به تجربیات کشورهای دیگر می‌توان گفت اهداف کلان مانند محرومیت‌زدایی، عمران و آبادانی اهداف مناسبی نیستند و تولید کالای صادراتی، جذب سرمایه خارجی و ایجاد اشتغال اهداف مناسب‌تری هستند. همچنین در کنار رونق تجاری این مناطق قطعا آثار سرریزی بر توسعه و عمران نیز اتفاق خواهد افتاد، ولی بهتر است محرومیت‌زدایی به‌عنوان هدف اصلی مناطق آزاد تلقی نشود.