آبراهه‌ای استراتژیک و پیونددهنده جهان اسلام آفریقا و اروپا
​​​​​​​گروه راهبردی- سیدعمران طباطبایی - در نقطه‌ای از جهان که اقیانوس اطلس در آغوش دریای مدیترانه فرو می‌رود، تنگه‌ای باریک و استراتژیک قرار دارد که قرن‌هاست در دل تاریخ، جغرافیا، اقتصاد، فرهنگ و سیاست جایگاه ویژه‌ای داشته است. این مکان تنگه، جبل‌‌الطارق نام دارد؛ جایی که فاصله میان دو قاره آفریقا و اروپا در آن به کوتاه‌ترین میزان خود می‌رسد و در همین تنگی راهی گشوده شده است که شرق و غرب عالم را به هم پیوند می‌دهد. این تنگه نه‌تنها گذرگاهی طبیعی و جغرافیایی است، بلکه معبری فرهنگی، تمدنی و حتی نظامی بوده که سده‌های طولانی موضوع توجه قدرت‌های جهانی بوده است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، سیدعمران طباطبایی، نویسنده و فعال رسانه‌ای در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه به بررسی اهمیت راهبردی تنگه جبل‌الطارق به عنوان آبراهه استراتژیک -که کم‌ترین فاصله میان دو قاره آفریقا و اروپا را داراست و تاثیر آن بر اقتصاد جهان- پرداخته است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
نام این تنگه استراتژیک در زبان عربی برگرفته از نام «طارق بن زیاد» است؛ سردار بزرگ مسلمانی که در قرن هشتم میلادی از این گذرگاه عبور کرد و با سپاهیانش وارد خاک اروپا شد. از آن پس، نام این تنگه با خاطره‌ آن فتح تاریخی در ذهن مردم حک شده و تا امروز نیز همان نام را حفظ کرده است. تنگه جبل‌‌الطارق را باید یکی از نقاطی دانست که مرزهای جغرافیا را به مرزهای ذهنی، سیاسی و تمدنی پیوند می‌زند و هرکس که به تحلیل جهان امروز و دیروز می‌پردازد، ناگزیر باید به این نقطه نظری افکند.

پیوند جهان اسلام، آفریقا و اروپا
تنگه جبل‌الطارق تنها یک معبر آبی نیست، بلکه رمز پیوندی میان سه جهان است: جهان اسلام، جهان اروپایی و جهان آفریقایی. این تنگه به‌طور تقریبی تنها ۱۳ تا ۱۴کیلومتر عرض دارد و از طریق آن می‌توان از سواحل مراکش در قاره آفریقا، سرزمین اسپانیا در قاره اروپا را با چشم دید. این نزدیکی سبب شده تا این منطقه همواره مورد توجه استعمارگران، جهانگردان، اندیشمندان، متفکران، بازرگانان و حتی مهاجران و پناهجویان باشد. تصور اینکه چنین مسیر باریکی بتواند تأثیری عمیقی در شکل‌گیری جهان داشته باشد، در ابتدا شاید اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما تاریخ اثبات کرده که همین گذرگاه باریک نقش مهمی در جابه‌جایی تمدن‌ها، تبادل فرهنگی، گسترش ادیان و حتی آغاز جنگ‌ها ایفا کرده است.
در طول قرون وسطی و دوران رنسانس، بسیاری از کشتی‌های اروپایی برای رسیدن به خاورمیانه یا آسیا، باید از این تنگه عبور می‌کردند. همچنین در دوران معاصر، جبل‌الطارق جایگاه ویژه‌ای در معادلات استراتژیک دریایی و نظامی پیدا کرد و این اهمیت همچنان پابرجاست. برای مردم اروپا، تنگه جبل‌الطارق یادآور آغاز حضور اسلام در خاک قاره‌شان است؛ برای مسلمانان، این تنگه نماد گسترش دین و فتح سرزمین‌های جدید؛ برای آفریقایی‌ها، این تنگه دریچه‌ای به سوی جهانی دیگر و برای قدرت‌های جهانی، مکانی استراتژیک که کنترل آن می‌تواند تعادل دریاها و تجارت جهانی را تحت تأثیر قرار دهد.
امروزه تنگه جبل‌الطارق تحت سلطه بریتانیا قرار دارد، هرچند که کشورهایی مانند اسپانیا همواره ادعای حاکمیت بر آن را مطرح کرده‌اند. همین اختلافات باعث شده است که این منطقه همواره حساسیت سیاسی بالایی داشته باشد. کشتی‌های تجاری، نظامی و گردشگری بسیاری از این منطقه عبور می‌کنند و همین تردد باعث می‌شود که جبل‌الطارق یکی از پرترافیک‌ترین مسیرهای دریایی جهان باشد. اهمیت این تنگه در تجارت بین‌‌الملل و جابه‌جایی نفت، گاز، کالاهای مصرفی، تجهیزات صنعتی و دیگر محصولات غیرقابل انکار است. از دیدگاه ژئوپلیتیکی، هر قدرتی که این منطقه را در کنترل داشته باشد، بخشی از نبض اقتصادی جهان را در دست دارد.

اهمیت تاریخی تنگه جبل الطارق
تنگه جبل‌الطارق، همانطور که گفته شد، از نظر تاریخی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. زمانی‌ که طارق‌بن‌زیاد در سال ۷۱۱میلادی با سپاهی اندک اما مصمم از مراکش حرکت کرد و به سواحل جنوب اسپانیا رسید، هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که این حرکت بتواند مسیر تاریخ اروپا را تغییر دهد. اما در طول چندسال، مسلمانان نه‌تنها بر بخش اعظم اسپانیا مسلط شدند، بلکه شکوفایی علمی، فرهنگی و تمدنی بی‌نظیری را در این منطقه رقم زدند. اندلس که نماد این دوران است، حاصل همین گذر تاریخی از تنگه جبل‌الطارق بود. در طول هشت‌قرن، مسلمانان در اسپانیا بناهایی ساختند، دانشگاه‌هایی تأسیس کردند، دانش‌هایی را پروراندند و تمدنی پدید آوردند که هنوز هم آثار آن در معماری، زبان، موسیقی و فرهنگ اسپانیا قابل مشاهده است و همه این‌ها از نقطه‌ای آغاز شد که امروز تنگه جبل‌الطارق خوانده می‌شود.
اگر بخواهیم از دید فرهنگی به این تنگه نگاه کنیم، درخواهیم یافت که جبل‌الطارق نه‌فقط یک محل عبور نظامیان و بازرگانان، بلکه پلی میان فرهنگ‌ها و ادیان مختلف بوده است. در این منطقه، ادیان ابراهیمی یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت بارها با یکدیگر تعامل داشته‌اند. گاهی این تعامل به صورت همزیستی مسالمت‌آمیز بوده است.
پس از پایان دوران طلایی اندلس و عقب‌نشینی مسلمانان از شبه‌جزیره ایبری، اهمیت تنگه جبل‌الطارق از نظر نظامی و تجاری نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه وارد مرحله‌ای تازه شد. اروپای مسیحی که با تلاش‌های پادشاهان اسپانیا توانسته بود دوباره سیطره خود را بر خاکش برقرار کند، به‌زودی با موجی از رقابت‌های استعماری وارد قرون جدید شد. در این دوران، قدرت‌های اروپایی برای دستیابی به مستعمرات بیشتر و منابع طبیعی گسترده در آسیا، آفریقا و آمریکا نیاز داشتند که مسیرهای آبی امن و راهبردی را در کنترل خود بگیرند. از این‌رو تنگه جبل‌الطارق دوباره به کانون توجهات بازگشت. اسپانیا که از ابتدای خروج مسلمانان آن ناحیه را در اختیار گرفته بود، در پی آن بود که کنترل کامل آن را حفظ کند، اما خیلی زود بریتانیا که امپراتوری‌اش رو به گسترش بود، این تنگه را به چشم یکی از شاه‌کلیدهای تسلط بر مدیترانه و دسترسی به شرق دید. در سال۱۷۰۴ و در جریان جنگ‌های جانشینی اسپانیا، نیروهای دریایی بریتانیا و هلند این منطقه را تصرف کردند و بعدها طبق معاهده اوترخت در سال۱۷۱۳ جبل‌الطارق رسماً به بریتانیا واگذار شد. این واقعه نقطه‌عطفی بود در تاریخ سیاسی این تنگه، زیرا از آن پس بریتانیا این منطقه را به یکی از پایگاه‌های مهم دریایی خود در دریای مدیترانه تبدیل کرد.

تحکیم سلطه بریتانیا بر تنگه جبل‌الطارق
بریتانیایی‌ها برای تحکیم سلطه خود بر جبل‌الطارق، در طول سده‌های بعدی به ساخت و گسترش تأسیسات نظامی در آن پرداختند. کوه‌های آهکی این منطقه را سوراخ کردند، تونل‌های نظامی احداث کردند، انبارهای مهمات بنا نهادند و بندری نظامی ایجاد کردند که بتواند نیازهای ناوگان بریتانیا را پاسخ دهد. حضور ارتش و نیروی دریایی بریتانیا در این منطقه باعث شد تا این تنگه به یکی از نقاط استراتژیک اصلی در نقشه‌ سیاسی جهان تبدیل شود. با آغاز قرن بیستم و افزایش رقابت‌های جهانی، اهمیت جبل‌الطارق چندبرابر شد. در جریان جنگ جهانی اول و به‌ویژه جنگ جهانی دوم، این منطقه نقش کلیدی در کنترل عبور و مرور کشتی‌های جنگی و تجاری ایفا کرد. برای متفقین، تنگه جبل‌الطارق یک سد حیاتی در برابر نیروهای محور بود؛ از این‌رو آن را به ‌خوبی مستحکم کردند. حتی هیتلر نیز بارها تلاش کرد از طریق متحدش، فرانکو در اسپانیا، امکان تصرف این تنگه را فراهم کند، اما موفق نشد. در نتیجه جبل‌الطارق تبدیل به یکی از پایگاه‌های امن متفقین شد که نه‌تنها از آن برای رصد عبور کشتی‌ها استفاده می‌شد، بلکه به‌ عنوان مرکز لجستیکی و جاسوسی نیز کاربرد داشت.
پس از پایان جنگ جهانی دوم و آغاز دوران جنگ سرد، بار دیگر جبل‌الطارق به ‌عنوان یکی از نقاط استراتژیک جهان مطرح شد. بریتانیا که همچنان این منطقه را در اختیار داشت، آن را به ‌صورت رسمی قلمرو ماوراء‌بحار خود اعلام کرد. بااین‌حال، اسپانیا که همچنان جبل‌الطارق را بخشی از خاک خود می‌دانست، اعتراضاتی گسترده مطرح کرد. اختلاف میان لندن و مادرید بر سر حاکمیت جبل‌الطارق به‌گونه‌ای بود که حتی در دهه‌های اخیر نیز بارها به سازمان ملل کشیده شد. مردم محلی این تنگه که اکثراً زبان انگلیسی صحبت می‌کنند، اما بسیاری از آن‌ها ریشه اسپانیایی یا مراکشی دارند، در همه‌پرسی‌هایی که برگزار شد، بارها تمایل خود را به باقی ماندن تحت سلطه بریتانیا اعلام کرده‌اند، اما این موضوع مانع از آن نشده که اسپانیا ادعاهای خود را تکرار نکند. در همین حال، سازمان ملل نیز خواهان مذاکره و یافتن راه‌حلی مسالمت‌آمیز میان طرفین بوده است.

اهمیت اقتصادی تنگه جبل‌الطارق
نقش تنگه جبل‌الطارق تنها به نزاع سیاسی و نظامی محدود نیست. این منطقه به سبب موقعیت جغرافیایی خود، یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های تجاری دنیاست. کشتی‌هایی که از اقیانوس اطلس می‌خواهند وارد دریای مدیترانه شوند، ناگزیر باید از این تنگه عبور کنند. همین مسئله باعث شده که جبل‌الطارق به ‌عنوان یک نقطه کنترل‌کننده تجارت جهانی شناخته شود. نفتکش‌ها، کشتی‌های باری، ناوگان‌های نظامی و حتی زیردریایی‌های کشورهای مختلف از این منطقه عبور می‌کنند. علاوه‌بر این، در دهه‌های اخیر، مسئله مهاجرت غیرقانونی از آفریقا به اروپا از طریق مراکش و جبل‌الطارق نیز به یکی از چالش‌های اجتماعی و انسانی بدل شده است. بسیاری از مهاجران که در آرزوی ورود به قاره اروپا هستند، خود را به سواحل شمال آفریقا می‌رسانند و سپس در تلاش برای عبور از تنگه هستند. برخی از آن‌ها موفق می‌شوند و بسیاری نیز در میانه راه جان خود را از دست می‌دهند. این بحران انسانی، بعد تازه‌ای به اهمیت این منطقه افزوده است.
رقابت و تنش هر روز در این منطقه نمود پیدا می‌کند، اما در هر صورت، این تنگه محل تلاقی جهان‌بینی‌های مختلف است. زبان‌های گوناگون در این منطقه در هم آمیخته‌اند و حتی امروزه نیز در جبل‌الطارق گویش‌هایی خاص و محلی وجود دارد که تلفیقی از انگلیسی، اسپانیایی و زبان‌های محلی است. مردمان این منطقه، گرچه تحت سلطه بریتانیا هستند، اما در عادات، فرهنگ، خوراک و آداب خود، ردپای فرهنگ‌های مختلف را حفظ کرده‌اند.

چشم‌انداز زیست‌محیطی تنگه استراتژیک
مسئله زیست‌‌محیطی، یکی دیگر از جنبه‌های قابل‌توجه تنگه جبل‌الطارق است که در دهه‌های اخیر اهمیت فراوانی پیدا کرده است. عبور حجم بالای کشتی‌ها از این منطقه باعث شده خطرات زیست‌‌محیطی گوناگونی مانند آلودگی نفتی، آلودگی صوتی، تهدید گونه‌های جانوری دریایی و تخریب زیست‌بوم‌های حساس در منطقه شکل بگیرد. در کنار آن، افزایش دمای کره‌زمین، گرم‌‌شدن آب‌های سطحی اقیانوس و دریا و ذوب یخ‌های قطبی نیز در جریان و دمای آب‌هایی که از این تنگه عبور می‌کنند، تأثیر گذاشته‌اند. پژوهشگران زیست ‌دریایی هشدار داده‌اند که اگر روند بهره‌‌برداری بی‌رویه از این منطقه ادامه یابد، تنوع‌زیستی خلیج جبل‌الطارق و آب‌های اطراف آن به شدت کاهش خواهد یافت. نهنگ‌ها، دلفین‌ها، لاک‌پشت‌های دریایی و بسیاری از ماهی‌های بومی اکنون در معرض خطر قرار دارند، به‌‌خصوص آنکه برخی کشتی‌های عبوری در هنگام حمل مواد شیمیایی یا سوخت، نشت‌های ناخواسته یا حتی عمدی دارند که بر حیات آبزیان تأثیر می‌گذارد.
مردم بومی ساکن در جبل‌الطارق با اینکه بخشی از ساختار بریتانیا به‌شمار می‌روند، ولی در بسیاری از زمینه‌ها با چالش‌هایی مواجه‌اند. جمعیت این منطقه حدود 30‌هزار نفر است، که بیشتر آن‌ها در شهر کوچک جبل‌الطارق زندگی می‌کنند. اقتصاد محلی بیشتر بر پایه گردشگری، خدمات بندری و فعالیت‌های مالی بین‌المللی قرار دارد، اما به دلیل محدود بودن وسعت سرزمینی و رقابت تجاری بالا، فشار اقتصادی بالایی بر ساکنان منطقه وجود دارد. هزینه زندگی بالاست، واردات کالا گران است، فضاهای سبز محدودند و بسیاری از جوانان برای ادامه تحصیل یا اشتغال به بریتانیا یا اسپانیا مهاجرت می‌کنند. از سوی دیگر، این منطقه با چالش‌های فرهنگی نیز مواجه است. مردم جبل‌الطارق به نوعی میان دوجهان زندگی می‌کنند: از سویی انگلیسی‌زبان و تابع سیاست‌های بریتانیا هستند و از سویی در میان سواحل اسپانیا و آفریقا قرار دارند و تحت تأثیر فرهنگ‌های اسپانیایی، مراکشی، یهودی، مسیحی و اسلامی هستند. این تنوع فرهنگی در عین زیبایی، گاه موجب شکاف‌هایی نیز می‌شود که نیازمند مدیریت فرهنگی و سیاست‌گذاری اجتماعی هوشمندانه است.

میدان جدال‌های حقوقی در عرصه بین‌الملل
جبل‌الطارق همچنین صحنه‌ای برای جدال‌های حقوقی بین‌المللی است. بریتانیا اصرار دارد که براساس معاهده اوترخت، حاکمیت بر این منطقه را به‌طور قانونی در اختیار بگیرد، در حالی‌که اسپانیا آن معاهده را متعلق به دورانی می‌داند که نظام بین‌الملل امروزی وجود نداشته و مردم محلی حق تعیین سرنوشت نداشته‌اند. اسپانیا بارها پیشنهاد داده که جبل‌الطارق به صورت منطقه‌ای با حاکمیت مشترک یا به ‌عنوان یک واحد خودمختار به آن کشور واگذار شود، اما مردم جبل‌الطارق در همه‌پرسی‌هایی که برگزار شده، مخالفت خود را با چنین طرح‌هایی نشان داده‌اند. بریتانیا نیز همواره بر اصل حق تعیین سرنوشت مردم محلی تأکید کرده است. این جدال حقوقی به سازمان ملل و دادگاه‌های بین‌المللی نیز کشیده شده است. از سوی دیگر، خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا (برگزیت) بر پیچیدگی وضعیت افزوده، زیرا جبل‌الطارق دیگر بخشی از بازار مشترک اروپا نیست، در حالی‌که همسایگان مستقیم آن، یعنی اسپانیا و مراکش، درگیر توافق‌نامه‌های اقتصادی و امنیتی جدیدی هستند. بنابراین آینده حقوقی و بین‌المللی جبل‌الطارق در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
در چشم‌انداز آینده، تنگه جبل‌الطارق ممکن است به یکی از نقاط کلیدی در تحولات جهانی تبدیل شود. از آنجا که مسیرهای تجاری جهانی در حال بازآرایی هستند و رقابت قدرت‌های نوظهور مانند چین، هند و کشورهای خاورمیانه در حال شدت گرفتن است، کنترل بر گذرگاه‌هایی چون جبل‌الطارق اهمیتی دوچندان خواهد یافت. اگر پروژه‌هایی نظیر جاده ابریشم جدید به ثمر بنشینند، جبل‌الطارق یکی از نقاط پیوندی آن خواهد بود. همچنین تحولات سیاسی در خاورمیانه و شمال آفریقا، مهاجرت‌های گسترده، بحران‌های انرژی و امنیت دریایی می‌تواند بار دیگر این منطقه را به مرکز اخبار جهان تبدیل کند. افزایش احتمال درگیری‌های منطقه‌ای یا رقابت‌های پنهان میان قدرت‌های جهانی ممکن است منجربه تقویت پایگاه‌های نظامی در جبل‌الطارق شود؛ امری که نگرانی‌هایی در حوزه امنیت، زیست‌‌محیطی و انسانی به‌وجود خواهد آورد.