گروه ترانزیت - رضا رضایی - در مارس ۲۰۲۱ و نشست سالانه کنگره ملی خلق در پکن، رهبری چین رسماً چهاردهمین برنامه پنج‌ساله برای توسعه اجتماعی-اقتصادی کشور را به همراه اهداف بلندمدت تا سال ۲۰۳۵ تصویب کرد. مانند اتحاد جماهیر شوروی سابق، برنامه‌های پنج‌ساله در چین به عنوان چارچوب‌های راهبردی عمل می‌کنند که مسیر سیاسی و اقتصادی کشور را هدایت می‌کنند. پس از تصویب، آن‌ها به عنوان «نقشه راه» جامعی عمل کرده که مسیر جمهوری خلق را برای سال‌های آینده ترسیم می‌کنند که همه مسائل از نگهداری سالمندان گرفته تا حکومت جهانی و فیزیک کوانتومی را پوشش می‌دهد.

تاکید بر ساخت راه ابریشم یخی
به گزارش روزنامه اقتصادسرآمد، برای نخستین بار در تاریخ چین، قطب شمال به صراحت در یکی از اسناد این کشور ذکر شده است. برنامه‌های پنج‌ساله فصل ۳۳ با عنوان «توسعه اقتصاد دریایی» بیان می‌کند که چین «همکاری عملی با کشورهای ساحلی را در زمینه‌های نظارت و حفاظت از محیط زیست دریایی، تحقیقات علمی و جستجو و نجات دریایی افزایش می‌دهد و تحقیقات و ارزیابی منابع راهبردی اعماق دریا و تنوع زیستی را تشدید خواهد کرد؛ به همکاری عملی در قطب شمال خواهد پیوست و «راه ابریشم یخی» را می‌سازد؛ توانایی خود را برای مشارکت در حفاظت و بهره‌برداری از قطب جنوب افزایش خواهد داد. » اگرچه در این سند مفصل، تنها در یک سطر به قطب شمال اشاره شده، اما زمینه‌ای که این موضوع در آن مطرح شده، بسیار مهم است. این منطقه در بخشی که به حکمرانی دریایی و توسعه اقتصاد اقیانوسی اختصاص دارد، مورد بحث قرار گرفته که گویای دیدگاه ژئوپلیتیکی چین برای قطب شمال است. برای پکن، قطب شمال نمایانگر مرزی راهبردی و مهم فراتر از صلاحیت حاکمیتی کشورهای مختلف است که هنجارهای بین‌المللی یا هنوز در حال تکامل هستند و یا هنوز به طور کامل تثبیت نشده‌اند. این امر، دریچه‌ای برای چین ایجاد می‌کند تا در رقابت بر سر منابع و کریدورهای حمل و نقل منطقه شرکت کند. برنامه ۲۰۲۱ چین تأکید ویژه‌ای بر نقش این کشور به عنوان یک هنجارگذار بین‌المللی دارد و از طریق دیپلماسی دوجانبه و چندجانبه، نظم دریایی جهانی جدیدی را شکل می‌دهد.

اهداف و انگیزه‌های پکن
در کنفرانس «دیپلماسی علمی برای حفظ گفتگو درباره قطب شمال»، نمایندگان چین اظهار داشتند: «چین ارتباط نزدیکی با چالش‌های بین منطقه‌ای و جهانی پیش روی قطب شمال، به ویژه چالش‌های مربوط به تغییرات اقلیمی، محیط زیست، تحقیقات علمی، ناوبری دریایی، اکتشاف و توسعه منابع، امنیت و حاکمیت بین‌المللی دارد. این مسائل مربوط به بقا و توسعه همه کشورها و بشریت به طور کلی است.» چین به عنوان عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد، مسئولیت مهمی در حفظ صلح و امنیت در قطب شمال بر عهده دارد. این کشور به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای تجاری جهان و مصرف کننده اصلی انرژی، اذعان دارد که توسعه مسیرهای دریایی قطب شمال و بهره برداری از منابع آن می‌تواند به طور قابل توجهی بر استراتژی انرژی و رشد اقتصادی این کشور تأثیر بگذارد. سرمایه، فناوری، بازارها، دانش و تخصص چین می‌تواند نقش حیاتی در گسترش شبکه مسیرهای قطب شمال و ارتقای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای قطب شمال که منافع و مزایای آن‌ها با منافع و مزایای چین در هم تنیده است، ایفا کند. نکته قابل توجه این است که مفهوم «راه ابریشم یخی» در گفتمان اخیر مطرح شده است. هزچند این پروژه معمولاً به عنوان امتداد قطب شمال ابتکار کمربند و جاده (BRI) به عنوان زیرساخت‌ها و استراتژی تجاری و اقتصادی جهانی چین تلقی می‌شود، برخی از کارشناسان معتقدند که باید به عنوان بخشی از جاه‌طلبی گسترده‌تر پکن برای تسلط بر اقیانوس‌های جهان تلقی شود. به عنوان مثال، فصل ۴۱ برنامه پنج‌ساله که به BRI اختصاص دارد، هیچ اشاره‌ای به راه ابریشم یخی نمی‌کند. به گفته تحلیلگران، این امر بیشتر این واقعیت را برجسته می‌کند که برای چین، قطب شمال صرفاً منطقه‌ای دیگر برای سرمایه‌گذاری و پروژه‌های زیرساختی توسط شرکت‌های دولتی نیست. بلکه، به عنوان فضای دریایی باز در نظر گرفته می‌شود که در آن قوانین کنترل و تعامل هنوز در حال تغییر است.

صرفه اقتصادی مسیر قطبی
متعاقباً، پس از تصویب چهاردهمین برنامه اقتصادی پنج ساله، شورای دولتی چین پیش‌نویس یک برنامه پنج‌ساله برای توسعه بخش حمل و نقل ملی را منتشر کرد. در این سند، قطب شمال به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر استراتژی چین برای تنوع‌بخشی به دسترسی به کریدورهای حمل و نقل جهانی و تضمین عرضه پایدار منابع استراتژیک مانند نفت، گاز طبیعی مایع، غلات، سنگ آهن و موارد دیگر در نظر گرفته شده است. برای این منظور، این طرح تقویت چهار مسیر کلیدی را پیشنهاد می‌کند: مسیر اقیانوس آرام از طریق ژاپن و کره جنوبی به آمریکای شمالی و جنوبی؛ مسیرهایی از طریق آسیای جنوب شرقی به اقیانوسیه؛ از طریق آسیای جنوب شرقی و جنوبی و اقیانوس هند به اروپا و آفریقا؛ و جاده ابریشم قطبی از طریق اقیانوس منجمد شمالی. اما به گفته ژائو زلین، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک دانشکده اقتصاد دانشگاه دوستی ملل روسیه، مسیرهایی که از اقیانوس منجمد شمالی عبور می‌کنند، محدودیت‌های تناژ برای کشتی‌های ترانزیتی را کاهش داده و فاصله تا اکثر بنادر اصلی را کوتاه‌تر می‌کنند. این امر به نوبه خود می‌تواند بار شریان‌های دریایی سنتی مانند کانال‌های سوئز و پاناما را کاهش دهد. چین در امتداد مسیر قطب شمال قرار دارد و به عنوان یکی از بزرگترین قدرت‌های دریایی در نیمکره شمالی شناخته می‌شود. اقتصاد این کشور به شدت به تجارت دریایی وابسته است. توسعه قطب شمال به عنوان راهی برای کاهش به اصطلاح «معضل مالاکا»، آسیب‌پذیری استراتژیک مسیرهای تأمین انرژی دریایی چین و همچنین کاهش خطر درگیری‌های احتمالی در دریای چین جنوبی و ایجاد یک حائل راهبردی برای محافظت از خطوط حیاتی تأمین سوخت فسیلی تلقی می‌شود. با این حال، کارشناسان چینی خاطرنشان می‌کنند که قابلیت اقتصادی مسیر قطب شمال به دلیل ماهیت یک طرفه حمل و نقل هیدروکربن وعدم بازگشت محموله که جذابیت تجاری کلی آن را تضعیف می‌کند، محدود است.

نتیجه‌گیری
همچنین برخلاف نسخه‌های قبلی، اسناد رسمی اخیر هیچ اشاره‌ای به تلاش‌های مشترک برای ساخت جاده ابریشم قطبی نمی‌کنند. در ابتدا، این پروژه به عنوان یک ابتکار عمل چین و روسیه مطرح شد. اما از سال ۲۰۱۸، به طور فزاینده‌ای به عنوان یک دیدگاه صرفاً چینی برای مدیریت قطب شمال به تصویر کشیده شده است. با این وجود، واقعیت‌های ژئوپلیتیکی کنونی، پکن را مجبور به تجدیدنظر در برنامه‌های بلندپروازانه خود کرده است. پس از همه‌گیری کووید-۱۹ و وقوع جنگ در اروپای شرقی، مفهوم جاده ابریشم که کل منطقه آسیا را در بر می‌گیرد، دستخوش تغییر شده است. امروزه، چین بیشتر تمایل دارد از چارچوب‌های چندجانبه موجود در قطب شمال حمایت کند تا اینکه پروژه‌های جدید و خودجوش را از ابتدا پیش ببرد.