چشم‌انداز لغو معافیت تحریمی چابهار برای اقتصاد منطقه
​​​​​​​گروه بنادر-امید عباسی- ۱۹سپتامبر۲۰۲۵، دولت ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که معافیت تحریم‌های مرتبط با بندر چابهار ایران را لغو خواهد کرد. این تصمیم دولت آمریکا براساس سیاست‌های اقتصادی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور این کشور با هدف افزایش فشارهای اقتصادی به جمهوری اسلامی ایران اتخاذ شده است. آنطور که رسانه‌ها اعلام کرده‌اند؛ قرار است این تصمیم از ۲۹سپتامبر‌۲۰۲۵ اجرایی شود. لغو معافیت تحریم‌های بندر چابهار را می‌توان بخشی از کارزار «فشار حداکثری» واشنگتن علیه تهران دانست؛ اقدامی که به باور برخی کارشناسان می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر توسعه زیربنایی بندر استراتژیک چابهار و اتصالات منطقه‌ای داشته باشد. 
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، آنطور که پایگاه خبری «ایندین اکسپرس» گزارش داده است، دولت ایالات متحده آمریکا به رهبری دونالد ترامپ اعلام کرده است که معافیت تحریمی بندر چابهار در ایران که توسط هند توسعه داده می‌شود را لغو می‌کند؛ اقدامی که به معنای پایان دادن به معافیتی است که از سال‌۲۰۱۸ در دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ برقرار بود. رژیم تحریم‌ها علیه این بندر استراتژیک از ۲۹سپتامبر، یعنی حدود ۱۰روز دیگر، اجرایی خواهد شد.
روزنامه هندی «تایمز‌آف‌اندیا» نیز در مطلبی نوشته است که از سرگیری تحریم‌های آمریکا بر بندر استراتژیک چابهار ایران، چالش‌های بزرگی را به‌بار می‌آورد. تایمزآف‌اندیا گفته است اوپراتورهای هندی در بندر چابهار ایران با مجازات آمریکا روبه‌رو خواهند شد و این سوال مهمی را در مورد پروژه‌های هند برای تجارت با کشورهای منطقه به وجود می‌آورد. این روزنامه گفته است که در سال‌های اخیر بیش از ۸میلیون تن کالا از این مسیر وارد و صادر شده و همچنین ده‌ها هزار کانتینر انتقال داده شده‌اند.
به باور کارشناسان، این اقدام که در اصل ایران را هدف گرفته است، پیامدهای منفی جدی برای هند نیز خواهد داشت؛ چراکه این کشور به همراه ایران مشغول توسعه بندر چابهار‌(ترمینال شهیدبهشتی) بوده و از آن برای دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی استفاده می‌کرد. منابع آگاه گفته‌اند این تصمیم ضربه بزرگی به برنامه‌های هند برای توسعه این بندر راهبردی وارد می‌کند؛ بندری که در نزدیکی بندر گوادر پاکستان که توسط چین در حال توسعه است، قرار دارد.
تاریخچه‌ای برای معافیت چابهار از تحریم‌
بندر چابهار، واقع در جنوب‌شرقی ایران، از سال‌ها پیش به عنوان یک پروژه کلیدی برای اتصال هند به افغانستان و آسیای مرکزی بدون وابستگی به پاکستان مطرح بوده است. ایالات متحده برای اولین بار در نوامبر‌۲۰۱۸، تحت قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه (IFCA) ، معافیت تحریم‌ها را برای توسعه این بندر صادر کرد. این معافیت به هند اجازه می‌داد بدون مواجهه با مجازات‌های آمریکایی، در عملیات بندر سرمایه‌گذاری کند، زیرا واشنگتن آن را برای کمک به افغانستان جنگ‌زده و تسهیل تجارت هند با این کشور ضروری می‌دانست.
این تصمیم در زمان دولت ترامپ اتخاذ شد، اما با وجود تنش‌های مداوم، تا سال ۲۰۲۵ ادامه یافت. پروژه چابهار از سال‌۲۰۰۳ بین ایران و هند مطرح بود، اما تحریم‌ها پیشرفت آن را کند کرده بودند. معافیت‌۲۰۱۸ به هند کمک کرد تا سرمایه‌گذاری‌هایی مانند ۳۷۰میلیون دلار برای تجهیزات و زیرساخت‌ها انجام دهد و در سال‌۲۰۲۴، قراردادی ۱۰ساله برای عملیات بندر امضا کند. لغو این معافیت اکنون این پیشرفت‌ها را تهدید می‌کند و نشان‌دهنده تغییر سیاست آمریکا در قبال ایران است.
پس از آنکه آمریکا در نوامبر‌۲۰۱۸ پروژه چابهار را از تحریم‌ها معاف کرد، افغانستان در فوریه‌۲۰۱۹ مسیر جدید صادراتی خود به هند از طریق این بندر را افتتاح کرد که جهش قابل‌توجهی در تجارت منطقه‌ای ایجاد کرد. در سال‌های اخیر نیز حجم مبادلات در چابهار افزایش چشمگیری داشته و بیش از ۸میلیون تُن کالا و ده‌هاهزار کانتینر در این بندر جابه‌جا شده است. برنامه‌هایی هم برای افزایش ظرفیت بندر از ۱۰۰هزار به ۵۰۰هزار‌TEU و اتصال آن به شبکه ریلی ایران تا اواسط‌۲۰۲۶ وجود دارد که اهمیت روزافزون چابهار را برای تجارت منطقه‌ای و جهانی نشان می‌دهد. در این میان براساس گزارش رسانه‌های هندی، لغو معافیت بندر چابهار، سرمایه‌گذاری بیش از ۱۲۰میلیون دلاری هند را در این پروژه با خطر مواجه کرده و پرسش‌های جدی درباره آینده یکی از مهم‌ترین طرح‌های اتصال منطقه‌ای این کشور به وجود آورده است.

تاثیر لغو معافیت تحریم‌های چابهار بر منطقه
لغو معافیت تحریم‌ها می‌تواند ضربه‌ای جدی به پروژه‌های زیربنایی چابهار وارد کند. این بندر قرار بود به عنوان هاب تجاری برای کریدور بین‌المللی شمال-جنوب عمل کند که هند را از طریق ایران به روسیه و اروپا متصل می‌کند و مسیرهای تجاری را کوتاه‌تر و ارزان‌تر می‌سازد. بدون معافیت، سرمایه‌گذاری‌های خارجی کاهش یافته و هزینه‌های واردات تجهیزات افزایش می‌یابد که منجربه تأخیر در گسترش ظرفیت بندر از ۱۰۰هزار به ۵۰۰هزار‌TEU‌(واحد کانتینر) و اتصال به شبکه ریلی ایران تا اواسط‌۲۰۲۶ می‌شود. از منظر منطقه‌ای، این تحریم‌ها اتصال چابهار به افغانستان را مختل می‌کند، جایی که این بندر جایگزینی برای مسیرهای پاکستانی است و می‌تواند تجارت را تا ۶۰درصد افزایش دهد. همچنین برنامه‌های هند برای تبدیل چابهار به هاب منطقه‌ای تحت تأثیر قرار می‌گیرد که می‌تواند به افزایش هزینه‌های تجاری، کاهش ترافیک کشتی‌ها و حتی تعطیلی موقت عملیات منجر شود. تحلیلگران هشدار می‌دهند که این اقدام آمریکا می‌تواند تعادل ژئوپلیتیکی در اقیانوس هند را به نفع رقبایی مانند چین تغییر دهد.
آنطور که کارشناسان می‌گویند، این اقدام می‌تواند تاثیر بزرگی بر تجارت هند و افغانستان نیز داشته باشد، زیرا به دلیل ایجاد موانع از سوی پاکستان، تجارت بین افغانستان و هند در سال‌های اخیر عمدتاَ از طریق همین بندر انجام شده است. افغانستان منحصر به خشکه در تجارت از طریق پاکستان همواره با مشکل مواجه بوده و به همین خاطر در سال‌های اخیر بیشتر به مسیر چابهار متمرکز بوده است. خان‌جان الکوزی، معاون اتاق تجارت و صنایع افغانستان، در گفت‌وگویی با دویچه‌وله گفته بود که بیشترین تجارت بین افغانستان و هند از بندر چابهار انجام می‌شود. او همچنین گفت که هرچند مسیر بندر واگه پاکستان نزدیک‌ترین راه تجارتی بین هند و افغانستان است، اما بعد از اینکه این مسیر به دلیل تنش‌ها میان دهلی جدید و اسلام‌آباد دچار مشکل شد، افغانستان از مسیر چابهار برای صادرات استفاده می‌کند.
بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد که بیشتر واردات به افغانستان از بندرعباس ایران انجام می‌شود، ولی صادرات افغانستان از مسیر چابهار صورت می‌گیرد و در این اواخر تا ۲۰درصد صادرات میوه خشک ما از بندر چهار انجام می‌شد. با برگشت تحریم‌ها بر بندر چابهار، افغانستان تنها از مسیر جبل‌علی و آسیای‌میانه می‌تواند صادرات داشته باشد. به باور کارشناسان این اقدام آمریکا برای لغو معافیت تحریم‌های بندر چابهار در عمل تاثیر جدی منفی بر تجارت افغانستان و منطقه خواهد داشت.

چشم‌انداز آینده توسعه چابهار
هفته گذشته بود که مجتبی یوسفی، عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی خطاب به وزیر راه و شهرسازی گفت: «گزارش‌ها حاکی از آن است که اپراتور هندی در بندر چابهار به تعهدات خود عمل نکرده است. اگر این روش فعلی ادامه پیدا کند مجلس از ابزار نظارتی استفاده می‌کند و عملا این قرارداد با هندی‌ها باید فسخ شود و دولت اجازه ندهد جلوی توسعه شرق کشور گرفته و حق مردم ضایع شود». همان زمان اعلام شد که اجرای پروژه توسعه بندر چابهار ریشه در دهه‌های گذشته دارد و هند به عنوان شریک اصلی، تعهداتی برای سرمایه‌گذاری و عملیات در این بندر داشته است. طی ماه‌های گذشته بارها صحبت از بدعهدی یا تاخیر هندی‌ها در اجرای این پروژه شنیده شده و در مقابل برخی مسئولان از گام‌های عملی و اجرایی طرف هندی صحبت کرده‌اند.
تحلیل‌ها نشان می‌دهد که هند ممکن است به دنبال مذاکرات دیپلماتیک با آمریکا برای معافیت موقت باشد، اما در کوتاه‌مدت، پیشرفت پروژه‌هایی مانند خرید تجهیزات بندری کند می‌شود. علاوه‌بر این، افزایش ترافیک کشتی‌ها در چابهار‌(که اخیراً رشد داشته) ممکن است متوقف شود و هند را وادار به جست‌وجوی مسیرهای جایگزین کند که هزینه‌های لجستیکی را افزایش می‌دهد. بااین‌حال، هند ممکن است تعهدات خود را ادامه دهد، اما با احتیاط بیشتر برای اجتناب از نقض تحریم‌ها.
ایران، چابهار را به عنوان دروازه‌ای برای دور زدن تحریم‌ها می‌بیند، ممکن است راهبردهایی مانند تقویت توسعه داخلی، جست‌وجوی شرکای جدید و ادغام بیشتر با‌INSTC را پیگیری کند. تهران می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های داخلی را افزایش دهد، مانند اتصال ریلی به مرز افغانستان و همزمان مذاکرات با هند و روسیه را برای حمایت ادامه دهد. گزینه دیگر، جذب سرمایه‌گذاران از کشورهای غیرغربی مانند چین یا روسیه است، که می‌تواند چابهار را به بخشی از ابتکار «کمربند و جاده» تبدیل کند. ایران همچنین ممکن است از دیپلماسی برای فشار بر آمریکا استفاده کند، اما با توجه به تنش‌ها، تمرکز بر خودکفایی و تنوع شرکا محتمل‌تر است.
چین نیز با سرمایه‌گذاری ۶۲میلیارد دلاری در بندر گوادر پاکستان‌(بخشی از کریدور اقتصادی چین-پاکستان)، موقعیت قدرتمندی در منطقه دارد. بااین‌حال، گزارش‌ها نشان می‌دهد که پکن ممکن است علاقه‌مند به اتصال چابهار به گوادر باشد تا دسترسی به‌INSTC را گسترش دهد و منافع خود را در بلوچستان تقویت کند. احتمال پیشقدم‌شدن چین متوسط است‌(حدود 6۰-5۰درصد)، زیرا این اقدام می‌تواند رقابت با هند را تشدید کند، اما فرصت‌هایی برای همکاری سه‌جانبه ایران-چین-پاکستان ایجاد می‌کند. چین قبلاً علاقه به سرمایه‌گذاری در بنادر ایرانی نشان داده، اما ریسک تحریم‌های آمریکا ممکن است مانع شود. در نهایت، اگر هند عقب‌نشینی کند، چین ممکن است وارد شود تا نفوذ خود در اقیانوس هند را افزایش دهد.
بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است که در جنوب‌شرقی کشور در ساحل دریای عمان در دهانه اقیانوس هند واقع شده است. اهمیت این بندر در امکان اتصال کشورهای محصور در خشکی افغانستان و آسیای‌ مرکزی به آب‌های آزاد است. با اتصال راه‌آهن چابهار به زاهدان امکان اتصال ریلی بندر به شبکه ریلی ایران، آسیای‌ مرکزی و ترکیه فراهم می‌شود. بندر چابهار در کنار دیگر بنادر جنوبی کشور امکان اتصال ریلی به کریدور شمال-جنوب‌(شبکه غرب دریای خزر) را تا زمان احداث راه‌آهن رشت-آستارا و از آنجا با بهره‌گیری از راه‌آهن جمهوری آذربایجان و روسیه را نخواهند داشت.