گروه حمل‌ونقل- امید عباسی - براساس آخرین گزارش‌های رسمی منتشرشده از سوی وزارت راه و شهرسازی ۲۰میلیون تن کالا از ایران ترانزیت شده و مسیرهای جدید ترانزیتی به شبکه منطقه‌ای ایران پیوند خورده است. مطابق این گزارش‌ها، در یک‌سال گذشته، احیای کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب یکی از اولویت‌های اصلی اجرای پروژه‌های زیربنایی کشور بوده که شامل شاخه شرقی با هدف‌گذاری انتقال ۲۰میلیون تن کالا تا سال۲۰۲۸ و شاخه غربی با هدف ۱۵میلیون تن تا سال۲۰۳۰ در دستور کار دولت قرار گرفته است. به باور کارشناسان، ایران با وجود موقعیت استراتژیک خود در تقاطع شاهراه‌های تجاری جهانی، پتانسیل تبدیل‌شدن به هاب ترانزیتی اوراسیا را دارد، اما بهره‌وری پایین خطوط ریلی، پیچیدگی‌های گمرکی و نبود برنامه منسجم، مانع از تحقق کامل این ظرفیت‌ها شده است که همگی موانع داخلی هستند.
به گزارش اقتصاد سرآمد، ایران با دارا بودن بیش از ۱۵هزار کیلومتر شبکه ریلی و دسترسی به آب‌های آزاد، یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل‌ونقل کالا در منطقه است، اما باوجود این ظرفیت‌های عظیم، مسائل مدیریتی و بهره‌وری پایین خطوط ریلی مانع از بهره‌برداری کامل از این مزیت‌ها شده است. از طرف دیگر، در دهه‌های اخیر، ایران همواره در جایگاه مهمی برای اتصال شرق و غرب قرار داشته است. این موقعیت جغرافیایی موجب شده ایران به یکی از مسیرهای اصلی ترانزیت در سطح بین‌المللی تبدیل شود. بااین‌حال، کارشناسان معتقدند که برای تحقق کامل این ظرفیت، نیاز به یک برنامه جامع و مدیریت هوشمند در حوزه حمل‌ونقل وجود دارد.

تلاش ایران برای احیای کریدورها
ایران طی سال‌های گذشته احیای چندین کریدور دیگر را نیز پیگیری کرده است. از جمله می‌توان به کریدور خلیج فارس-دریای سیاه، کریدور عشق‌آباد، مسیر ریلی آلماتی-تهران-استانبول و چارچوب اولیه برای کریدور عراق-ایران-آسیای مرکزی اشاره کرد. در همین راستا، همکاری‌های لجستیکی با اختصاص محوطه‌هایی در بنادر شمالی و جنوبی برای کشورهای محصور در خشکی و ایجاد بندر خشک ریلی آپرین دنبال شد. در زمینه همکاری‌های حمل‌ونقلی دوجانبه، رفع موانع مرزی و کاهش هزینه‌های تردد در دستور کار قرار گرفت. از جمله، حذف عوارض ۴۰۰دلاری حمل‌ونقل جاده‌ای با ازبکستان به ‌صورت متقابل انجام شد. همچنین هدف‌گذاری برای ترانزیت ۲۰میلیون تن کالا میان ایران و ترکمنستان، روان‌سازی تردد با پاکستان، توافق بر سر نقشه راه همکاری‌های حمل‌ونقلی با روسیه در سال۲۰۲۵ و تهیه نقشه‌های مشابه با قزاقستان و ارمنستان از مهم‌ترین اقدامات این بخش به‌شمار می‌آید.
براساس آمار، در یک‌سال منتهی به ابتدای مرداد‌۱۴۰۴ حدود ۲۰میلیون تن کالا از مسیر ایران ترانزیت شده است. در این میان، ترانزیت ریلی با رشد ۴۸درصدی مواجه شد، در حالی‌که ترانزیت جاده‌ای نزدیک به ۵درصد کاهش یافت. این تغییر نشان‌دهنده افزایش سهم ریلی در جابه‌جایی‌های بین‌المللی کشور است. همچنین مقدمات ایجاد ۵۸مرکز لجستیک در داخل کشور فراهم شده است تا پاسخگوی نیازهای فزاینده در حوزه ترانزیت و حمل‌ونقل منطقه‌ای باشد. مجموع این اقدامات نشان می‌دهد که دیپلماسی حمل‌ونقل ایران با محوریت کریدورهای منطقه‌ای و همکاری‌های دوجانبه در حال گسترش است.

موانع پیش روی توسعه ترانزیت
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی ترانزیت ایران، بهره‌وری پایین خطوط ریلی است. باوجود گستردگی زیرساخت‌های ریلی کشور، سرعت حرکت قطارها قدری پایین است. از طرف دیگر، پیچیدگی‌های فرایندهای گمرکی و تعدد دستگاه‌های دخیل در فرایند ترانزیت، موجب شده که عبور کالا از مرزهای ایران به گلوگاهی پرهزینه و زمان‌بر تبدیل شود. فعالان اقتصادی می‌گویند؛ در حالی‌که سیر فیزیکی بار تنها ۴ تا ۵روز زمان می‌برد، مراحل گمرکی و اداری گاهی بین ۷ تا ۲۰روز طول می‌کشد که به‌طور جدی رقابت‌پذیری مسیر ایران را در برابر کریدورهای رقیب کاهش می‌دهد.
کارشناسان بر این باورند که سه عامل «هزینه»، «زمان» و «قابلیت اطمینان» مهم‌ترین معیارهای انتخاب مسیر ترانزیتی توسط بازرگانان است. ایران در بخش هزینه به دلیل شرایط سوخت و سیاست‌های داخلی مزیت نسبی دارد، اما در حوزه زمان و اعتمادپذیری همچنان با مشکلات جدی مواجه است. در چنین شرایطی اگر ایران بخواهد به هاب ترانزیتی اوراسیا تبدیل شود، باید ابتدا این چالش‌ها را برطرف کرده و فرایندهای مرزی را تسهیل کند.
به باور کارشناسان، در این صورت است که ظرفیت‌های بالقوه کشور به مزیت‌های واقعی تبدیل خواهند شد. طبق برآوردهای مرکز پژوهش‌های مجلس، اگر این ظرفیت‌ها به درستی فعال‌سازی شود، ایران می‌تواند سالانه ۸میلیارد دلار از بخش ترانزیت درآمد کسب کند. از طرف دیگر، باید در خاطر داشت که براساس قانون برنامه هفتم توسعه، ایران باید تا سال‌۱۴۰۷، ترانزیت از خاک ایران را به ۴۰میلیون تن برساند که علاوه‌بر درآمد ارزی، امنیت اقتصادی کشور را تامین خواهد کرد.

موقعیت ایران در چهارراه ترانزیتی
به باور کارشناسان، ایران به عنوان پلی طبیعی بین خلیج فارس، دریای خزر و مسیرهای زمینی به اروپا و آسیای مرکزی، می‌تواند نقش کلیدی در اتصال شرق به غرب ایفا کند. موقعیت جغرافیایی کشور که آن را به چهارراه ترانزیتی آسیا به اروپا تبدیل می‌کند، اجازه می‌دهد تا کالاها از بنادر جنوبی مانند بندرعباس و چابهار به سرعت به روسیه، قزاقستان و حتی اروپا منتقل شوند. این مزیت در کریدور شمال-جنوب برجسته است، جایی که مسیر ایران تا ۴۰درصد کوتاه‌تر و ۳۰درصد ارزان‌تر از کانال سوئز عمل می‌کند و این امر می‌تواند حجم تجارت هند-روسیه را که در سال‌۲۰۲۳ بیش از چهاربرابر شده، به شدت تسهیل کند.
از منظر اقتصادی، ترانزیت می‌تواند منبع درآمد ارزی قابل‌توجهی برای ایران ایجاد کند. بر اساس اهداف اعلام‌شده در ژوئن‌۲۰۲۵، ایران قصد دارد تا ۶۰میلیون تن ترانزیت سالانه را مدیریت کند که این امر نه‌تنها درآمدهای ترانزیتی را افزایش می‌دهد، بلکه روابط خارجی را تقویت و جایگاه ژئوپلیتیکی تهران را ارتقا می‌بخشد. برای مثال، منطقه آزاد اینچه‌برون در شمال‌شرقی ایران، با عبور بیش از ۳میلیون تن کالا از طریق ریل در سال‌جاری، به عنوان یک هاب نوظهور عمل می‌کند و نشان‌دهنده پتانسیل اتصال خلیج فارس به آسیای مرکزی و اروپاست.
علاوه‌بر این، کریدور ریلی ایران-چین که در سال‌۲۰۲۵ عملیاتی شده، تأثیرات استراتژیک عمیقی بر اتصال اوراسیا دارد و ایران را به عنوان دروازه‌ای ضروری برای دور زدن تحریم‌ها و مسیرهای جایگزین معرفی می‌کند. همچنین در سطح منطقه‌ای، همکاری‌های ترانزیتی با کشورهایی مانند هند، چین و روسیه –که از دولت پیشین آغاز شده– شتاب گرفته و می‌تواند ایران را به قطب اقتصادی سواحل مکران تبدیل کند. ترانزیت جاده‌ای ایران نیز در چهارماهه نخست‌۲۰۲۵ رکورد زده و بیش از ۵میلیون تن کالا را جابه‌جا کرده که این آمار توسط کارشناسان به عنوان گامی مهم برای هاب‌سازی منطقه‌ای ارزیابی می‌شود.
ایران با تکیه بر سیاست‌های شرق‌محور و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، می‌تواند موانع را به فرصت تبدیل کند. هدف ۳۰میلیون تنی ترانزیت در برنامه هفتم توسعه، با اصلاح فرایندهای گمرکی و جذب سرمایه از بانک توسعه اوراسیا، قابل دستیابی است. بااین‌حال، موفقیت نیازمند هماهنگی بین‌المللی برای دور زدن تحریم‌ها و رقابت با کریدورهای رقیب است. اگر تهران بتواند این تعادل را برقرار کند، نه‌تنها به قطب ترانزیت اوراسیا تبدیل می‌شود، بلکه نقش خود را در اقتصاد چندقطبی جهان تثبیت خواهد کرد. کارشناسان هشدار می‌دهند که تأخیر در رفع موانع داخلی، می‌تواند این فرصت طلایی را از دست برود.