طرح‌های زودبازده و بهره‌ور در دستور کار راه‌آهن ایران
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل-امید اسماعیلی - «راهبردهای جدید از سوی شرکت را‌آهن برای ارتقای عملکرد شبکه حمل‌ونقل ریلی کشور در دستور کار قرار دارد و تمرکز اصلی در دوره جدید بر اجرای پروژه‌های زودبازده و بهره‌ور است؛ رویکردی که با هدف افزایش ظرفیت شبکه ریلی دنبال می‌شود». این جملات بخشی از صحبت‌های جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت راه‌آهن در تشریح مصوبات هیات‌مدیره این شرکت است. آنطور که مشخص است برنامه‌ها و استراتژی جدید توسعه ریلی در کشور قرار است بر مبنای اجرای پروژه‌هایی باشد که عمدتاً بر تعمیر و بهسازی خطوط موجود و اتصال سریع‌تر به کریدورهای ترانزیتی تمرکز دارند. به باور کارشناسان، اجرای چنین پروژه‌هایی در عمل نه‌تنها ظرفیت حمل‌ونقل ریلی در داخل کشور را افزایش می‌دهند، بلکه بستر مناسب برای تبدیل ایران به هاب منطقه‌ای ترانزیت را فراهم می‌کنند.
به گزارش اقتصاد سرآمد، بهره‌وری راه‌آهن ایران که در حال حاضر با چالش‌هایی مانند فرسودگی ناوگان و کمبود واگن روبه‌روست، می‌تواند با تمرکز بر عوامل کلیدی، جهش چشمگیری داشته باشد. سرمایه‌گذاری در ناوگان و زیرساخت‌ها حیاتی است و افزایش تعداد واگن‌های باری و لکوموتیوهای مسافری، بهره‌وری سرمایه را تا ۲۰درصد بالا می‌برد. از طرف دیگر، کاهش زمان و هزینه حمل از طریق راه‌اندازی قطارهای برنامه‌ای و سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تخلیه و بارگیری، تقاضای ریلی را جذب کرده و سهم آن را در حمل بار به ۴۰درصد می‌رساند. در حالی‌که ایران با چالش‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی دست‌وپنجه نرم می‌کند، پروژه‌های ریلی زودبازده به عنوان یکی از ارکان کلیدی توسعه زیرساختی کشور، شتاب تازه‌ای گرفته‌اند. براساس گزارش‌های اخیر وزارت راه و شهرسازی، بیش از ۴۵پروژه ترمیمی و گسترش خطوط ریلی در سال گذشته خورشیدی آغاز شده که ۳۵مورد از آن‌ها تکمیل شده است.

ویژگی‌های استراتژی جدید شرکت راه‌آهن
آنطور که راه آهن ایران در گزارش ریل ایران آورده است؛ جبارعلی ذاکری، مدیرعامل راه‌آهن با تشریح مصوبات هیات‌مدیره این شرکت و بررسی‌های صورت‌گرفته، گفت: در جلسه روز یکشنبه، آمادگی حوزه‌های مختلف از جمله ناوگان، زیرساخت و سیر و حرکت مورد بررسی قرار گرفت و مقرر شد معاونت‌ها و حوزه‌های مختلف و همچنین ادارات کل مناطق، تمهیدات لازم را برای پیگیری امور با توجه به فعال‌شدن «اسنپ بک»، اتخاذ کرده و آمادگی کافی را داشته باشند.
مدیرعامل راه‌آهن همچنین از تصویب فرایند پروژه‌های بهره‌ور و کوتاه‌مدت خبر داد و گفت: پروژه هایی که قابلیت اجرا در مدت زمان کوتاه با بهره‌وری بالا و افزایش ظرفیت شبکه به‌ویژه در حوزه‌های سیر و حرکت و زیربنایی دارند، در دستور کار قرار گرفت. «ذاکری» با تأکید بر اولویت‌دهی به پروژه‌های زودبازده، به‌ویژه در مبادی ورودی و خروجی کشور مانند سرخس و بندر شهیدرجایی افزود: پروژه‌های زودبازده زمینه را برای هموارسازی اجرای پروژه‌های بلندمدت آماده خواهد کرد. معاون وزیر راه و شهرسازی از جمع‌بندی نیازهای واحدهای مختلف توسط معاونت‌ها خبر داد و گفت: اعتبار برنامه اجرایی این پروژه‌ها از محل اعتبارات طرح‌های عمرانی و جاری تأمین خواهد شد.

چشم‌انداز پروژه‌های زودبازده ریلی در کشور
پروژه‌های ریلی زودبازده که عمدتاً شامل تعویض ریل‌های ۱۸متری با ریل‌های ۱۰۸متری، بهسازی مسیرهای کلیدی و اتصال بنادر به شبکه ریلی می‌شوند، بیش از آنکه یک اقدام فنی باشند، یک ضرورت استراتژیک برای بقا و رشد اقتصادی ایران به‌شمار می‌روند. با افزایش سرعت قطارها از ۸۰ به ۱۲۰کیلومتر در ساعت، این پروژه‌ها نه‌تنها زمان سفر را کاهش می‌دهند، بلکه هزینه‌های حمل‌ونقل را تا ۳۰درصد پایین می‌آورند. این امر در شرایط تحریم‌ها که دسترسی به ناوگان دریایی و هوایی را محدود کرده، حیاتی است؛ زیرا توسعه خطوط ریلی می‌تواند ایران را به احیاکننده «راه ابریشم ریلی» تبدیل کند و ترانزیت کالا از کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب را به بیش از ۳۰میلیارد دلار در سال برساند.
از منظر اقتصادی، این پروژه‌ها سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی بار را از ۱۵درصد فعلی به سطوح رقابتی با جاده‌ای‌(که ۸۰درصد بار را حمل می‌کند) افزایش می‌دهند. این تغییر، مصرف سوخت را به ازای هر تن‌ کیلومتر بار ۳۵سی‌سی کاهش داده و تصادفات جاده‌ای را به‌طور قابل‌توجهی کم می‌کند. علاوه‌بر این، سرمایه‌گذاری ۷۵۰میلیون دلاری اخیر بخش خصوصی در صنعت ریلی، نشان‌دهنده جذابیت این حوزه برای مقابله با تحریم‌هاست؛ جایی که پروژه‌های استراتژیک مانند زاهدان-چابهار و کرمانشاه-خسروی، اتصال به کشورهای همسایه را تسهیل کرده و درآمد ارزی پایداری ایجاد می‌کنند. در واقع، این پروژه‌ها نه‌تنها زیرساخت‌های فرسوده‌(با میانگین عمر ۱۷سال پروژه‌های نیمه‌تمام) را احیا می‌کنند، بلکه به توسعه پایدار کمک کرده و وابستگی به واردات سوخت فسیلی را کاهش می‌دهند.

چالش بهره‌وری در را‌آهن
راه‌آهن یکی از مهم‌ترین عوامل در رشد اقتصادی یک کشور محسوب می‌شود. با توجه به مزایای حمل‌ونقل ریلی، از جمله کاهش مصرف سوخت، کاهش آلودگی هوا، کاهش سوانح جاده‌ای و....، بهره‌وری در این حوزه علاوه‌بر رونق بخش‌های اقتصادی مرتبط با راه‌آهن به افزایش اقبال عمومی جهت استفاده از این شیوه حمل‌ونقل می‌شود. راه‌آهن به عنوان یکی از اصلی‌ترین زیرساخت‌های اقتصادی می‌تواند نقش موثری در حوزه حمل‌ونقل داشته باشد. با توجه به محدودیت منابع به منظور سرمایه‌گذاری در توسعه خط، نیروی کشش و ناوگان، افزایش بهره‌وری در این حوزه‌ها علاوه‌بر کاهش اثرات مخرب حمل‌ونقل جاده‌ای، باعث افزایش سهم این بخش در بازار حمل‌ونقل می‌شود. از طرف دیگر، افزایش درآمد در این بخش باعث افزایش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه شده و دولت می‌تواند با کاهش هزینه‌های تحمیلی ناشی از حمل‌ونقل جاده‌ای با اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت به تشویق سرمایه‌گذاران جهت فعالیت بیشتر در این حوزه بپردازد.
به باور کارشناسان؛ عواملی همچون کاهش زمان، کاهش هزینه، افزایش ایمنی و دسترسی آسان و سریع می‌توانند نقش موثری در افزایش جذب تقاضا برای حمل‌ونقل ریلی داشته باشند. با افزایش بهره‌وری در حوزه ناوگان، کشش و خطوط ریلی، می‌توان زمینه را برای افزایش جذب سرمایه‌گذاری در حوزه حمل‌ونقل ریلی توسط بخش خصوصی فراهم کرد و باعث کاهش هزینه‌ها در این حوزه و سودآورشدن آن و ترغیب سرمایه‌گذاران در این بخش شد. همچنین با پیشرفت این صنعت و همه‌گیرشدن سفرهای ریلی و سوق جامعه به سمت مسافرت با قطار از مزایای بسیاری همچون کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک در جاده‌ای، کاهش میزان رخداد حوادث جاده‌ای، کاهش مصرف سوخت و کاهش هزینه‌های مصرفی بهره‌مند شد.

حرکت در مسیر اهداف برنامه
برنامه هفتم توسعه (۱۴۰7-۱۴۰3)، که بر پایه سیاست‌های کلی نظام تدوین شده، توسعه ریلی را به عنوان یکی از محورهای اصلی پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و زیربنایی قرار داده است. اهداف کلیدی این برنامه شامل افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی به ۳۰درصد در جابه‌جایی بار و ۲۰درصد در مسافر، تکمیل کریدورهای ترانزیتی شمال-جنوب و شرق-غرب و جذب سرمایه‌گذاری خصوصی به ارزش حداقل ۱۰میلیارد دلار است. مأموریت‌های اصلی، مانند نظارت آنلاین بر اجرای پروژه‌ها از طریق سامانه ناظر وزارت راه، تضمین می‌کند که اهداف با بودجه متناسب محقق شوند. در این چارچوب، همکاری‌های منطقه‌ای مانند تقویت روابط ریلی با ترکمنستان و آذربایجان، ترانزیت را به سطوحی می‌رساند که ایران را به هاب اوراسیا تبدیل کند.
چالش‌هایی مانند کسری بودجه و جذابیت ناکافی برای بخش خصوصی نیز نیازمند اصلاحات فوری است. مدیرعامل راه‌آهن تأکید کرده که استفاده از ظرفیت تشکل‌های خصوصی، کلید تحقق این اهداف است. در نهایت، برنامه هفتم نه‌تنها توسعه فیزیکی، بلکه پایداری زیست‌محیطی و اقتصادی را هدف قرار داده؛ جایی که برقی‌سازی خطوط و کاهش آلودگی، ایران را به سوی پیشرفت واقعی سوق می‌دهد. پروژه‌های ریلی زودبازده، با پشتوانه برنامه هفتم، می‌توانند ایران را از وابستگی به حمل جاده‌ای رها کنند و به اقتصاد مقاومتی واقعی دست یابند. تحقق این چشم‌انداز، نیازمند اراده ملی و سرمایه‌گذاری هدفمند است تا راه‌آهن نه‌تنها ریل‌های فلزی، بلکه ریل‌های پیشرفت باشد.