بررسی راهبردهای توسعه همکاری ریلی ایران و افغانستان
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل- « در ماه گذشته رکورد جابه‌جایی بار در مسیر راه‌آهن خواف-هرات شکست و عبور بار در خط‌ریلی ایران- افغانستان به ۶۳هزار تن رسید و تا پایان سال میزان جابه‌جایی بار در این مسیر به ۱۰۰هزار تن می‌رسد. عبور بار ترانزیتی از مسیر خواف-هرات در اولویت قرار دارد و امیدوارم تا یک ماه آینده ۴۳کیلومتر دیگر به این خط راه‌آهن اضافه شود. این مسیر در حال حاضر ۹۰درصد پیشرفت فیزیکی دارد». این جملات تنها بخش‌هایی از صحبت‌های جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلناست.
به گزارش اقتصاد سرآمد، در حالی‌که رقابت قدرت‌های جهانی برای تسلط بر مسیرهای ترانزیتی اوراسیا شدت گرفته است، بسیاری از کارشناسان حوزه حمل‌ونقل و لجستیک باور دارند که جمهوری اسلامی ایران با تکمیل و فعال‌سازی محور ریلی خواف-هرات می‌تواند به یکی از کانون‌های اصلی پیوند شرق و غرب آسیا تبدیل شود. این پروژه نه‌تنها نقطه اتصال اقتصادی ایران و افغانستان است، بلکه می‌تواند حلقه‌ای حیاتی در مسیر ریلی چین به اروپا، در چارچوب ابتکار «کمربند و جاده» تلقی شود. موقعیت جغرافیایی ایران در میانه 2حوزه ژئو‌اقتصادی بزرگ‌(آسیای مرکزی و خلیج‌فارس) سال‌هاست که به‌عنوان مزیت بنیادین کشور شناخته شده، اما اهمیت این مزیت در سال‌های اخیر، با تحولات ژئوپلیتیکی در افغانستان، کاهش دسترسی چین به مسیرهای روسیه و فشارهای ژئو‌اقتصادی بر مسیرهای شمالی، دوچندان شده است.
در حال حاضر مسیر ریلی ایران-افغانستان، به‌ویژه در محور خواف-هرات، می‌تواند به‌عنوان یکی از کریدورهای مکمل شمال-جنوب و شرق-غرب عمل کند. مسیری که در عمل کالاهای آسیای مرکزی و چین را از طریق خاک ایران به بنادر جنوبی کشور، از جمله چابهار و بندرعباس و سپس به بازارهای اروپا و آفریقا منتقل می‌کند، اما این‌ها تنها کالاهای عبوری از این اتصال ریلی نیستند. ذاکری، مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران درباره کشورهایی که بار آن‌ها از این مسیر عبور می‌کند، تاکید کرد: بار کشورهای ترکیه، ترکمنستان، هند، امارات، روسیه از این مسیر ریلی عبور کرده و حتی بار آمریکا از مسیر ریلی خواف-هرات به افغانستان رسیده است.

پیوند استراتژیک برای اتصال ریلی
پروژه ریلی خواف-هرات که بخشی از آن طی سال‌های گذشته به بهره‌برداری رسیده است، با وجود چالش‌های سیاسی و امنیتی، این روزها در مرحله توسعه و تکمیل قرار دارد تا جایی که مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: « این مسیر در حال حاضر ۹۰درصد پیشرفت فیزیکی دارد». این مسیر ۲۲۵کیلومتری، افغانستان را به شبکه ریلی ایران متصل کرده و طبق برنامه‌ریزی صورت‌گرفته در آینده نزدیک، قرار است از طریق خطوط داخلی افغانستان تا مزارشریف و مرز چین امتداد پیدا کند.
به گفته کارشناسان حمل‌ونقل بین‌المللی، فعال‌شدن کامل این محور می‌تواند زمان و هزینه حمل‌ونقل کالا از چین به اروپا را تا ۳۰درصد کاهش دهد؛ رقمی که در محاسبات اقتصادی ترانزیت بین‌المللی، تفاوتی تعیین‌کننده به‌حساب می‌آید. همچنین با توسعه زیرساخت‌های لجستیکی در مسیر خواف، تایباد و ایستگاه‌های مرزی، ایران می‌تواند نقش محوری در انتقال کالاهای صادراتی افغانستان‌(از جمله مواد معدنی و محصولات کشاورزی) به بنادر جنوبی و سپس به بازارهای جهانی ایفا کند.
برخی تحلیلگران معتقدند که تحولات اخیر در سیاست خارجی چین نشان می‌دهد پکن به‌دنبال تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیتی خود در چارچوب طرح کمربند و جاده است. به گزارش رسانه‌ها؛ پس از جنگ اوکراین و محدودشدن مسیرهای شمالی از طریق روسیه، مسیرهای جایگزین از آسیای مرکزی و خاورمیانه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند. در این میان، ایران دارای ویژگی‌های خاصی است. این کشور با ثبات نسبی، موقعیت جغرافیایی ممتاز و شبکه بندری گسترده، می‌تواند جایگزینی ایمن و اقتصادی برای چین باشد. مسیر ریلی چین-قرقیزستان-افغانستان-ایران که سال گذشته مورد بررسی کارشناسان قرار گرفت، در صورت عملیاتی‌شدن، ایران را به مسیر اصلی تجارت زمینی شرق و غرب بدل می‌کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که چین از این مسیر نه‌تنها برای انتقال کالاهای خود به خاورمیانه و اروپا استفاده خواهد کرد، بلکه با اتصال به بنادر جنوبی ایران، به آب‌های آزاد دسترسی مستقیم و بدون وابستگی به تنگه‌های تحت نفوذ غرب پیدا می‌کند؛ موضوعی که از منظر راهبردی برای پکن بسیار حیاتی است. از طرف دیگر، برای ایران این کریدور بخشی از احیای جاده ابریشم باستانی است و ایران را به هاب ترانزیتی تبدیل می‌کند. همچنین برخی تحلیلگران اعتقاد دارند که این همکاری، بخشی از استراتژی «نگاه به شرق» ایران است و می‌تواند تعادل ژئوپلیتیکی منطقه را به نفع محور شرقی تغییر دهد.

راهبردهای توسعه همکاری ریلی
 ایران و افغانستان
وزارت راه و شهرسازی نیز با انتشار مطلبی از بررسی راهبردهای توسعه همکاری ریلی میان ایران و افغانستان در دیدار میان مدیرعامل شرکت راه‌آهن و سفیر جمهوری اسلامی ایران در افغانستان خبر داده است. براساس این گزارش؛ جبارعلی ذاکری در این دیدار با تاکید بر اهمیت توسعه زیرساخت‌های ریلی در منطقه، گفت: راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران با حمایت دولت و با بهره‌گیری از توانمندی شرکت‌های عظیم ایرانی، نقش محوری در توسعه و بهره‌برداری از مسیر ریلی ایران- افغانستان- چین ایفا خواهد کرد.‌️ معاون وزیر راه و شهرسازی همچنین این پروژه را گامی مهم در جهت تقویت روابط اقتصادی و حمل‌ونقل منطقه‌ای برشمرد.‌️ این دیدار فرصتی برای مرور آخرین پیشرفت‌ها و برنامه‌ریزی‌های آتی درخصوص کریدورهای حمل‌ونقل ریلی بین‌المللی بود. اتصال این مسیر ریلی نه‌تنها به تسهیل جابه‌جایی بار و مسافر میان سه‌کشور کمک خواهد کرد، بلکه ظرفیت بالایی برای رشد اقتصادی و افزایش حجم تجارت در منطقه فراهم می‌آورد.
با وجود تمایل دوکشور به توسعه سریع‌تر این محور ریلی، به نظر می‌رسد هنوز هماهنگی کامل برای ایجاد چارچوب حقوقی و بین‌المللی جهت تضمین عبور آزاد کالاها شکل نگرفته است. از طرف دیگر، با وجود تمایل دوکشور، نبود سرمایه‌گذاری خارجی گسترده و محدودیت‌های ناشی از تحریم، پیشرفت پروژه را کند کرده است. همچنین برخی کارشناسان معتقدند که تردد ریلی در برخی مناطق افغانستان همچنان در معرض تهدیدهای امنیتی است و این موضوع یکی از چالش‌ها و موانع اصلی به نتیجه رسیدن این پروژه استراتژیک و راهبردی ریلی میان این کشورهاست.
برخی مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که ایران در صورت تکمیل این محور، می‌تواند سهم خود از تجارت زمینی چین با اروپا را از سطح کنونی کمتر از ۲درصد، به بیش از ۱۰درصد برساند؛ رقمی که به معنای ده‌ها میلیارد دلار ظرفیت جدید درآمدی در حوزه لجستیک و حمل‌ونقل بین‌المللی خواهد بود. در چنین وضعیتی تعلل در بهره‌برداری کامل از مسیر ریلی خواف-هرات می‌تواند فرصت ژئو‌اقتصادی ایران را به نفع دیگر کشورها، به‌ویژه مسیرهای جایگزین ترکیه و آسیای مرکزی، از بین ببرد.
به گفته کارشناسان، باید همزمان با توسعه فیزیکی مسیر، مذاکرات راهبردی با چین، روسیه، هند و کشورهای عضو اکو برای تعریف چارچوب‌های مشترک حمل‌ونقل آغاز شود. در کنار آن، تسریع در تکمیل خطوط ریلی چابهار-زاهدان و اتصال آن به شبکه سراسری، می‌تواند ایران را به یکی از گره‌های کلیدی تجارت قاره‌ای تبدیل کند. همچنین به باور بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران؛ اتصال ریلی ایران و افغانستان صرفاً یک پروژه حمل‌ونقلی نیست، بلکه طرحی راهبردی برای تغییر نقشه اقتصادی منطقه و بازتعریف نقش ایران در تجارت جهانی است. در جهانی که مسیرهای ترانزیتی تعیین‌کننده موازنه قدرت‌اند، ایران با نگاه راهبردی به شرق و با اتکا به توان داخلی و ظرفیت‌های منطقه‌ای، می‌تواند «ریلِ ثبات» را در جغرافیای پرآشوب اوراسیا بنا کند.