گروه دریا - یک اقلیم شناس، با بیان اینکه ساکنان فلات ایران از چند هزار سال پیش نوعی سازگاری و انطباق با شرایط کم آبی ایجاد کرده بودند، گفت: کردم با ابداع روش‌ها و سازه‌هایی همچون قنات و آب انبار زندگی صرفه‌جویانه را در پیش گرفتند.
به گزارش اقتصادسرآمد، دکتر نیما فریدمجتهدی در گفت‌وگو با ایسنا، بحران آب و کم‌آبی را وابسته به وضعیت کاربری نهایی دانست و اظهار کرد: عدم تامین تقاضای موجود برای آب، کم‌آبی و بحران آب را شکل می‌دهد؛ به عنوان مثال در آب‌وهوای گیلان بحث خشک‌سالی در بسیاری مواقع حول محصول عمده آن یعنی برنج است.
وی بحران آب در ایران را دارای چند مولفه دانست و متذکر شد: مولفه اول خشکی ذاتی فلات ایران است. متاسفانه فراموش کرده‌ایم که ایران یک کشور خشک است و کم‌آبی پدیده جدیدی برای مردمان این فلات نیست. در واقع ساکنان فلات ایران از چند هزار سال پیش نوعی سازگاری و انطباق با شرایط کم آبی ایجاد کرده بودند و با ابداع روش‌ها و سازه‌هایی همچون قنات و آب انبار زندگی صرفه‌جویانه را در پیش گرفتند.
این دکترای آب‌وهواشناسی، با بیان اینکه در فلات ایران جنگ دائمی برای حفظ زندگی در شرایط کم آبی بوده است، عنوان کرد: مهم‌ترین پیامد خشک‌سالی از تنش آبی شروع شده و تا نابودی تمدن‌ها پیش می رود. این مسئله در طول حیات انسان همیشه حاکم بوده است و مطالعات دیرین آب‌وهواشناسی در ایران نیز نشان می‌دهد که دو تمدن بزرگ ساسانی و صفوی زمانی از بین رفتند که هم‌زمان آب‌وهوا با دوره خشک‌سالی فراگیر و شدید و افزایش رخداد گردوخاک همراه بودند.
مجتهدی، با اشاره به نقش آب در تامین امنیت غذایی، کم‌آبی را موجب اختلال در سیستم کشاورزی، تامین معیشت و در نهایت زندگی دانست و گفت: عدم تامین آب منجر به جابه‌جایی‌های بزرگ و مهاجرت‌های آب‌وهوایی در طول تاریخ شده است. در تاریخ ما در فلات ایران با خوانش روایت‌های شفاهی، گزارش‌های سفرنامه‌نویسان و حتی ادبیات داستانی ایران، داستان‌ها و سرنوشت‌های زیادی از بی‌جا شدن مردمان این دیار به چشم می‌خورد.
وی با بیان اینکه ما همواره با خشک‌سالی و بحران آب عجین بوده‌ایم، اضافه کرد: ‌زندگی ما در فلات ایران صرفه‌جویانه بوده و تاوان این خشکی را هم پرداخت کرده‌ایم. نقش تنش آبی آنچنان عمیق و مستمر بوده که آثار این دیرپایی را در خرده فرهنگ‌های مناطق مختلف شاهد هستیم. انواع آیین‌ها و رسوم باران‌خواهی حتی در گیلان وجود داشته است؛ اگرچه گیلان شرایط آب‌وهوایی مطلوبی داشته، اما نباید فراموش کنیم که حتی این آب‌وهوا نیز متاثر از کم آبی بوده است.
افزایش تقاضا برای آبی که شاید سرابی بیش نیست
این اقلیم‌شناس، عافیت‌طلبی فناوری‌آورانه را مولفه دوم در ایجاد چنین شرایطی دانست و ادامه داد: فن‌آوری هم در نگرش تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان و هم در مردم عادی تغییرهایی ایجاد کرد. استخراج منابع آبی مانند حفر چاه‌های عمیق، احداث سد و شبکه توزیع آب همگی موجب تغییر الگوی مصرف شدند.
مجتهدی یادآور شد: کم نبوده و نیستند مناطقی که تا همین اواخر لوله کشی آب نداشتند و اغلب خانه‌ها فاقد حمام بودند و مردم از حمام‌های عمومی استفاده می‌کردند، اما اکنون همه پرمصرف‌تر شده‌ایم لذا وجود فن‌آوری‌های نوین باعث شد در طول سده ۱۳۰۰ شمسی اقدامات دولت‌ها در راستای توسعه کشور منجر به تغییر الگوی مصرف آب شود.
وی اضافه کرد: تغییر نگرش توسعه با محوریت کشاورزی و صنعت به ویژه در مناطق خشک فارغ از دیدگاه توان سرزمینی موجب افزایش میزان تقاضا و مصرف آب شده است؛ افزایش تقاضا برای آبی که شاید سرابی بیش نبوده و این مسئله یک فشار فزاینده را بر همان منابع آبی محدود کشور وارد کرده است.
این کارشناس جغرافیای طبیعی، مولفه سوم را تغییر آب‌وهوا دانست و عنوان کرد: امروزه تغییر آب‌وهوا ابرچالش ماست؛ این در حالی است که در کشوری خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنیم و منابع آبی ما کم است، اما همگان پرمصرف شدیم و تغییر نگرش ما به توسعه و تغییر نحوه زندگی ما، تقاضای آب را بیشتر کرده است.
این اقلیم شناس، با بیان اینکه تغییر آب‌وهوا انتظار و توقع ما از آب‌وهوا را تغییر داده است، گفت: در گذشته به عنوان شهروند گیلانی، انتظار بارش‌های موثر در بهار داشتیم، اما مثلا امسال از فروردین تا اوایل خرداد بین ۶۰ تا ۷۰ روز باران نداشتیم لذا تغییر آب‌وهوا پیش‌بینی ناپذیری را بالا برده و نوعی عدم اطمینان ایجاد می‌کند. در این فضای عدم اطمینان، برنامه‌ریزی به شدت آسیب‌پذیر و چالشی است.
وی با اشاره به تغییر در الگوی بارش برف، یادآور شد: اکنون در فصل سرد بارش برف کم شده و بیشتر باران می‌بارد، اما اگر ببارد؛ همین موضوع وسعت و عمق برف ذخیره شده در کوهستان‌ها را که آب انبارهای طبیعی ما هستند، کاهش داده و در نهایت منابع آبی ما را تهدید و آب در دسترس ما را کم می‌کند.
مجتهدی، وضعیت منابع آبی در گیلان را نیز بغرنج دانست و اظهار کرد: استان گیلان از نظر تامین منابع آبی شرایط ویژه‌ای دارد. ما در گیلان وابسته به دو منبع و کانون تامین آب هستیم، جغرافیایی بیرونی و درونی. جغرافیایی بیرونی تامین آب ما، حوضه آبریز سفیدرود است. در جغرافیای بیرونی با سه چالش روبه‌رو هستیم. اول، عدم حکمرانی و مدیریت مشارکتی و بهره‌مندی خردمندانه، دوم افزایش شدید تقاضا و سوم تغییر آب‌وهوا. در جغرافیای داخلی منابع آب نیز، چهار عامل را می‌توان از مشکلات حوزه تامین آب دانست. اول، نبود الگوی توزیع و مصرف سازگار با شرایط کم‌آبی، دوم عدم توسعه مناسب سامانه‌ها و شبکه آبیاری نوین، سوم، افزایش تقاضا هم به دلیل افزایش و تنوع مصارف و هم به واسطه افزایش مشخص جمعیت در اثر مهاجرت‌های آب‌وهوایی و در نهایت چهارم، تغییر آب‌وهوا که منجر به کاهش منابع شده است. در واقع تغییر آب‌وهوا، هم با خشک‌سالی منجر به کاهش بارش به ‌ویژه برف و هم افزایش ناهنجاری و حدی شدن بارش، اختلال در نظام تامین آب در جغرافیای داخلی گیلان رقم زده است.
وی با بیان اینکه بارش‌ها نه تنها کاهش پیدا کرده است بلکه از حالت مداوم و ملایم به شدید کوتاه‌مدت تبدیل شده است، ادامه داد: در گذشته شاهد بارش‌هایی در مدت زمان بیشتری بودیم که از شدت کمی برخوردار بودند، اما اکنون بارش‌ها بسیار شدید است و در مدت زمان کوتاهی حجم زیادی از آب وارد رودخانه‌ها و در نهایت دریا می‌شود.
این دکترای آب‌وهواشناسی، بارش شدید اما کوتاه مدت باران را مشکل‌زا دانست و تصریح کرد: بارش شدید خاک را می‌شوید، خاکی که عامل جذب رطوبت است؛ همچنین حجم زیاد آب در زمان بارش شدید فرصت نفوذ در زمین را ندارد و سریعا وارد دریا می‌شود. همین مسئله منجر به عدم فرصت منابع تامین آب زیرزمینی برای بازسازی و تجدید
 دوباره می‌شود.