در روز جهانی خزر، سرپرست دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به عملکرد این سازمان در حوزه دریا خزر، از ورود 70 درصد فاضلاب تصفیه نشده به این دریا خبرداد.
به گزارش اقتصادسرآمد، دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان که مرز ساحلی ۵ کشور را شامل می‌شود، از اهمیت زیست محیطی بالایی برخوردار است. به همین منظور در گفت‌وگویی با امید صدیقی سوادکوهی سرپرست دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی و مدیر اسبق اداره کل دفتر زیست بوم‌های دریایی به سراغ عملکرد سازمان محیط زیست در رابطه با دریای خزر رفتیم تا از اثرات کنوانسیون تهران بر محیط زیست این دریا سوال کنیم.
علت لزوم توجه بیشتر به دریای خزر چیست؟
صدیقی سوادکوهی دریای خزر به دلیل بسته بودن این محیط آبی و عدم ارتباط و تبادل آب با آب‌های باز اقیانوسی، توان پالایش کمتری نسبت به دریاهای نیمه بسته مانند خلیج فارس و دریاهای باز مانند دریای عمان دارد. به همین دلیل انباشت آلاینده‌ها در این محیط شدید تر بوده و محیط زیست این دریاچه منحصر به فرد را بشدت آسیب پذیر نموده است.
با این وجود، دریای خزر در سال‌های دور که بهره برداری و بارگذاری‌ها متعادل و میزان آلاینده‌های منتهی به دریا بسیار کمتر بود و دریای خزر در شرایط متعادل اکولوژیک بود، یکی از منحصر به فرد ترین اکوسیستم‌های آبی و دریایی جهان و با ارزشمندترین منابع زیستی محسوب می‌گردید.
دریای خزر به دلیل برخورداری از حضور فک خزری از نظر زیستی و اکولوژیک بسیار با ارزش است.‌
از طرف دیگر وجود شبکه گسترده‌ای از صدها رودخانه منتهی به دریای خزر در شمال غرب، شرق و جنوب که به عنوان بستر تولید مثل ماهیان خاویاری و بسیاری از ماهیان استخوانی نقش حیاتی و کلیدی دارند، مجموعه اکوسیستم دریایی و شبکه رودخانه‌های پیرامونی منحصر به فردی را ایجاد نموده که به همین دلیل از حساسیت و آسیب پذیری بالایی نیز برخوردار است.
کشورهای همسایه دریا خزر چه اقدامات پیشگیرانه‌ای در مقابل خطرات این دریا انجام داده‌اند؟
صدیقی سوادکوهی: متأسفانه طی چند دهه گذشته کشورهای حاشیه این دریا و بویژه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و از بین رفتن مقررات و ضوابط در کشورهای تازه استقلال یافته، بویژه در دهه ۹۰ میلادی، بی نظمی و تخلفات گسترده از جمله صید بی رویه و غیر مجاز و قاچاق بویژه ماهیان خاویاری شدت یافت و توسعه غیر اصولی از جمله گسترش شهرهای ساحلی و ایجاد صنایع آلاینده شدت گرفت و به تدریج با افزایش آلودگی‌ها و بهره برداری افسار گسیخته و بی رویه منابع زیستی، موجب وخیم شدن وضعیت محیط زیست دریای خزر و کاهش ذخایر آبزی و کاهش کیفیت آب گردید.
این شرایط ادامه داشت؟
صدیقی سوادکوهی: این شرایط بحرانی به حدی رسید که موجب نگرانی کشورهای منطقه و کل جهان از جمله سازمان‌های بین المللی بویژه برنامه محیط زیست سازمان‌ملل گردید. تا حدی که سازمان ملل متحد با همکاری کشورهای حاشیه دریای خزر در اواخر دهه ۹۰ و از سال ۱۳۷۸ برنامه ویژه نجات محیط زیست دریای خزر تحت عنوان برنامه محیط زیست خزر (Caspian Environment Program) را طراحی و راه اندازی نمودند. در بررسی اولیه و ارزیابی‌های صورت گرفته، در آن سال‌ها مشخص گردید محیط زیست و حیات دریای خزر با ادامه این روند نابود خواهد شد و مرگ کامل خزر قطعی خواهد بود.
در این برنامه طی چندین سال تلاش‌های زیادی برای ایجاد انسجام، هماهنگی و افزایش همکاری‌ها بین پنج کشور برای حفظ محیط زیست دریای خزر و کنترل و کاهش عوامل تخریب و ایجاد چارچوب‌ها و نظام مدیریت و بهره برداری پایدار در دریای خزر صورت گرفت و طی این مدت همه کشورهای منطقه به این نتیجه رسیدند که برای حفظ و نجات دریای خزر، یک معاهده الزام آور منطقه‌ای مورد نیاز است.‌
با عزم جدی و تلاش پنج کشور حاشیه خزر و همکاری برنامه محیط زیست سازمان ملل، و بعد از فراز و نشیب‌های طولانی بالاخره کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر معروف به کنوانسیون تهران در ۱۳ آبان ۱۳۸۲ در تهران توسط وزرای محیط زیست پنج کشور امضا شد و بعد از سه سال و با تصویب مجالس پنج کشور در نهایت در ۲۱ مرداد ۱۳۸۵ کنوانسیون تهران لازم الاجرا شد و این روز تاریخی نقطه عطفی برای محیط زیست دریای خزر محسوب می‌گردد.
بعد از اجرایی شدن کنوانسیون تهران، چه اقداماتی صورت گرفته است؟
صدیقی سوادکوهی: از سال ۱۳۸۵ و بعد از لازم الاجرا شدن کنوانسیون تهران تا کنون، اقدامات متعددی برای کاهش مخاطرات و آلودگی‌ها و بهره برداری پایدار در دریای خزر صورت گرفت و در این ارتباط پنج پروتکل تخصصی در زمینه حفظ تنوع زیستی، همکاری و مقابله با سوانح آلودگی‌های نفتی، ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی، پایش و مبادله اطلاعات و حفظ محیط زیست خزر در مقابل آلودگی‌های با منشأ خشکی تدوین و در مراحل مختلف تصویب یا اجرا می‌باشد. ولی با این وجود وضعیت محیط زیست دریای خزر همچنان نگران کننده و نامطلوب است.
لطفاً مخاطرات دریا خزر را شرح دهید.
صدیقی سوادکوهی: آلودگی‌های با منشأ خشکی شامل فاضلاب‌های انسانی و عمدتاً تصفیه نشده، زه آب‌های کشاورزی به طور گسترده و تا حدی پساب‌های صنعتی همچنان و مداوم به دریای خزر تخلیه می‌شود. فعالیت‌های استخراج نفت در دریا بویژه در سایر کشورهای حاشیه خزر گسترش یافته و همچنین صید و برداشت بی رویه و غیر مجاز موجب کاهش شدید ذخایر آبزی گردیده است.
هر پنج گونه ماهیان خاویاری در آستانه انقراض قرار گرفته و فک خزری نیز با کاهش شدید جمعیت وضعیت مشابهی داشته و شدیداً در معرض انقراض است. همچنین رودخانه‌های منتهی به خزر همچنان از طریق پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های انسانی و کارگاه‌های شن و ماسه آلوده شده و با احداث سدهای متعدد، تردد و مهاجرت ماهیان مسدود شده و تولید مثل ماهیان دریای خزر نیز بشدت محدود شده است.
یکی از آلاینده‌های خزر فاضلاب‌های انسانی (شهری و روستایی) است که حدود ۳۰ درصد آن تصفیه شده و حدود ۷۰ درصد مابقی به صورت تصفیه نشده در دریای خزر تخلیه می‌گردد.صدیقی سوادکوهی: علت این وضعیت، عدم احداث یا تکمیل شبکه جمع آوری و تأسیسات تصفیه فاضلاب روستاها و شهرهای ساحلی دریای خزر است که مسئولیت آن با وزارت نیرو می‌باشد. علی رغم پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط زیست، نتیجه مناسبی حاصل نشده و روند عملیات طرح‌های مذکور بسیار کند می‌باشد. طبق اعلام وزارت نیرو، علت اصلی عدم پیشرفت این طرح کمبود شدید اعتبارات و منابع مالی است. به عنوان مثال از ۹ شهر ساحلی در استان گیلان، فقط سه شهر رشت، انزلی و لاهیجان از تصفیه خانه فاضلاب انسانی برخوردار است و در همین سه شهر مذکور نیز تمام ظرفیت تصفیه خانه استفاده نمی‌شود. به دلیل آنکه شبکه جمع آوری فاضلاب در این شهرها هنوز احداث نشده و فقط ۲۰ درصد فاضلاب شهری از طریق شبکه جمع آوری و به تصفیه خانه فاضلاب منتقل می‌شود. در استان مازندران نیز شرایط تقریباً مشابه گیلان است و تنها ۶ شهر از ۱۵ شهر ساحلی مازندران از سیستم تصفیه فاضلاب برخوردار است.