به گزارش اقتصاد سرآمد، ۲۹دی ماه، پیدا شدن یک غول ۳۰۸ تنی ساخت روسیه به‌نام «لون» در دریای کاسپین خبرساز شد. این هواپیما بیش از ۳۰ سال در این دریاچه مدفون بود و حالا قرار است در ساحل شهر باستانی «دربنت» در جنوبی‌ترین نقطه روسیه به عنوان یک جاذبه توریستی به نمایش درآید. تاکنون بقایای سه کشتی در سواحل گیلان پیدا شده است؛ کشتی مربوط به عصر دریانوردی در ساحل کرگانرود (کریم محله)، بقایای احتمالی کشتی جنگی ساخت جان التون در روستای للِ رود رودسر و کشتی دیگری حاوی ظروف چینی و سماور که در سواحل امیرآباد پیدا شد. اما چرا میراث فرهنگی دریایی در گیلان به‌عنوان جاذبه گردشگری به نمایش درنمی آید؟! و حتی کشتی کرگانرود باوجود تلاش دوستداران میراث دریا تاکنون ثبت ملی و حفاظت نشده است. برهمین اساس با یک پژوهشگر حوزه فرهنگ دریایی گفتگو داشته ایم.

«رامین ادیبی» ‌می‌گوید: بی ارزش جلوه دادن دریای کاسپی در پژوهش‎‌های باستان شناختی دریایی از پیش فرض‎‌های غلطی است که توسط عده‌‎ای مسئول و غیر مسئول و بر اساس مطالعات اندک، سرچشمه می‌‎گیرد و پیامد آن، عدم تعادل و ارزش‎گذاری نادرست برای میراث فرهنگی دریایی از سوی بازی‎گردانان مستقر در نهادهای دولتی جهت انجام امور پژوهشی و بودجه‌ریزی است و همین امر موجب زوال روزافزون میراث برجای مانده از فرهنگ دریایی چه به صورت ملموس و ناملموس می‌شود.

- به‌نظر شما چرا پژوهش‌‎های باستان ‎شناختی در کرانه جنوبی دریای کاسپی کوچک شمرده می‌شود؟

نکته همین جاست که باید واکاوی و رمزگشایی فرهنگ دریاییِ در حوزه‎ بزرگترین دریاچه جهان، بر اساس مواد فرهنگی و اسناد تاریخی در جغرافیای کلی این دریاچه صورت گیرد و نه فقط در جغرافیای کرانه‌‎های ایران. به‌نظرم باید سعی کنیم باورها و پیش‌‎فرض‌‎های نادرستی مانند: "پیشینۀ اندک دریانوردی و تقلیل آن به دوره‎ صفویه در این دریاچه را تغییر دهیم.

در پژوهش‌‎های جدید در حوزه فرهنگِ دریایی، می‌باید مطابق با رهیافتی کل‌نِگر و تحلیلِ موجودیت و چیستی شبکه‌‏های بهم پیوستۀ مستقر در مَنظر تاریخی این دریا و برحسب آخرین روش‌‎ها و دستاوردهای علمی رو به جلو حرکت کنیم. در این صورت است که می‌توان جلوه‌‎های بَرجای مانده از فرهنگ دریایی را در روندهای تاریخیِ شناخته شده مورد آزمون قرار داد. به عبارتی، برای ایجاد تصویری دقیق از سرگذشت فرهنگ دریایی در حوزه دریای کاسپی نیازمند تعاون چند رشته است و صرفاً باستان‎‌‌‌‌شناسی از عهده‎ انجام آن بر نخواهد آمد.

- به‌نظر می رسد عدم دسترسی دریای کاسپی به دریاهای آزاد نیز به این دیدگاه غلط کمک می‌کند!

همین طور است. اما از مَنظر باستان‎ شناختی، سنجش محتوای فرهنگی مهم‎تر از مساحت جغرافیایی است. فرهنگِ دریایی بهترین و جامع‌‎ترین مفهومی است که می‎‌‌توان برای اصول فکری، آداب و رسوم، مصنوعات و... مرتبط با دریا و منابع آن به کار گرفت. در هر مکانِ جغرافیایی که فرهنگ ‎دریایی به معنای خاص خود وجود داشته باشد، پژوهش‌‎های باستان شناختی و انسان‌شناختی دریایی، جهت بازیابی نشان‎‌‌های ملموس و ناملموس آن نیز انجام می‌‎گیرد. مثلا در حوزه‎ دریایی کاسپی ماهی‎گیری به‎‌‌عنوان یک جنبۀ اقتصادی و فرهنگی، در درجه نخست قرار دارد و حمل و نقل و جنگ در درجات بعدی. پژوهش‌‎های گستردۀ فرهنگ دریایی، انسان‎‌‌شناسی و باستان‌‎‌شناسی دریایی را شامل می‌‎گردد.

- کهن‌ترین نشانه‌‎های ماهیگیری و دریانوردی در دریای کاسپی چیست؟

بر اساس اسناد باستان‌‎شناختی به دست آمده از «پارک ملی قبوستان» در جنوب شرقی رشته‌کوه‌های قفقاز و کرانه‌‎های غربی دریای کاسپی در جمهوری آذربایجان، با یکی از کهن‌‎ترین‎ جوامع‌ ماهیگیری و دریانورد مواجه هستیم که از دوران میان‎سنگی و نوسنگی به این شغل مبادرت ‎می‌‎ورزیدند و احتمالاً حوضۀ کرانه‎‌‌های غربی دریای کاسپی یکی از قدیمی‌‎ترین مراکز ماهیگیری و دریانوردی در این منطقه است.

- نوسانات آبی این دریاچه بر فهم یافته‌های باستان شناسی چه تاثیری دارد؟

یکی از پدیده‌‎های مهم برای فهمِ و تفسیر دقیق‎ترِ فرهنگ دریایی بر پایۀ مواد فرهنگی، سنجش نوسانات تراز سطح آب دریاست. زیرا تراز سطح آب دریاها اشاره به یک نقطه خاص زمانی و مکانی داشته و دارد. بنابراین سرگذشت زیستی دریا بصورت جداگانه پیش از پرداختن به پژوهش‌‎های باستان‎‌‌‌شناختی دریایی و سرگذشت اجتماعی دریای کاسپی، توصیه می‌‎شود‎. در واقع، پژوهش‌‎های باستان‎‌‌شناختی در نوار جزر و مدی یا به عبارت کلی‎‌تر در جغرافیای مناطقی که تحت تاثیر نوسان‎‌های تراز سطح آب قرار دارند، جهت رمزگشایی الگوی پراکندگی محوطه‎‌های باستانی از دوران‌‎های بسیار قدیم تا عصر معاصر از پیچیدگی‎ و جذابیت‎‌های خاصی برخوردار است و باید آن را به طور جامع و دقیق مطالعه کرد تا نتایج متقن‌‎تری به‌دست آورد. از این رو در نواحی مذکور می‎‌توان به اطلاعات اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی بسیار ارزشمند دست پیدا کرد. مثلا،کشف درصدی از بقایای دیوار تمیشه در عمق سه متری، حاکی از بالا آمدن سطح آب دریا به طور قابل توجهی در طول ۱۵۰۰ سال گذشته است. 

- مسیر دریایی تجارت ابریشم هنوز برای ما روشن نیست. کشف یافته‌های باستان شناسی نظیر کشتی، چه کمکی به این ماجرا می‌کند؟

بطور کلی می‌دانیم که مسیر دریایی تجاری ابریشم،پس از طی شدن شرق و میانۀ آسیا به کرانه‌‎های شمالی دریای کاسپی سپس حوضه‎ ولگا و دریای سیاه می‎‌‌رسید همچنین در دوره‌های تاریخی، شبکه‎‌ای از مسیرهای دریایی و زمینی از شمال به جنوب دریای کاسپی کشیده شده بود که اصطلاحاً به مسیر تجاری ولگا-کاسپی مشهور بود و نقش اصلی را در تجارت بین‎‌المللی و ارتباطات فرهنگی شمال و جنوب دریای کاسپی ایفا می‎‌کرد. جغرافیای سیاسی اوایل قرون میانی بر اساس روابط پر فراز و فرود بیزانس و ساسانیان، خاقانات ترک شاخۀ غربی و پیشروی خلفای عرب به سمت شمال، گسترش اسلام در حوضۀ رودخانه ولگا و طلوع و غروب دولت‎‌های منصوب به خزریان و لشکرکشی‌‎های اسکاندیناوی به قفقاز و علاقۀ طوایف مغولی و فعالیت‎‌های اقتصادی و سیاسی امپراتورهای عثمانی، صفوی و روس به شدت با تاریخچه حمل و نقل و ارتباطات دریایی شمال و جنوب از طریق مسیر تجاری ولگا-کاسپی در هم تنیده و تاثیر گذار است.