گروه استان ها - علی ستاری - هرمزگان را باید دیار مناسک و آیین‌های سنتی برای زنده نگه داشتن شور و شعور حسینی دانست، مردمان این استان از دیرباز در جلوه‌هایی خاص ارادت خود را به سید و سالار شهیدان نشان داده‌اند.
تار و پود ملت بزرگ و متمدن ایران با تعالیم و تعابیر حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام تنیده شده است و نمی‌توان مردم بزرگ ایران را جدای از سید الشهدا علیه‌السلام دید، هر جای این کشور را که نگاه کنیم با آئین‌های خاص در عزای سید و سالار شهیدان مشارکت می‌کنند، آیین‌هایی که ریشه در باور و ارادت آن‌ها به امام حسین علیه‌السلام دارد، از تشت‌گذاری و شاه حسین‌گویان تا گل مالی و نخل گردانی و تعزیه خوانی همه و همه تلاشی برای فریاد و اثبات یک حقیقت است؛ حقیقتی که باید آن را در زیارتنامه حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام نیز خطاب به او بگوییم «یَا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَکُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً.» «ای کاش با شما بودم و به رستگاری بزرگ می‌رسیدم.»
چنین آداب و رسومی در میان مردم دیار گرما و شرجی نیز به وفور دیده می‌شود، مردم نقاط مختلف هرمزگان در آیین‌هایی بعضاً به یادگار مانده از ۷۰۰ سال پیش برای سید و سالار و شهیدان به عزاداری می‌پردازند و برای یاری دادن امام حاضر حضرت صاحب العصر و الزمان (عج) آمادگی خود را به نمایش می‌گذارند.
آئین‌های عزاداری سنتی و بومی در استان هرمزگان سابقه طولانی و دیرینه دارد که مردم این دیار از زمان‌های دور پایبند به برگزاری آن بوده و نسل به نسل آن را تا به امروز منتقل کرده‌اند و قطعاً امروز نیز یکی از وظایف متولیان فرهنگی جامعه این است که کمک کنند در میان گرداب تغییر ذوائق این رسوم به فراموشی سپرده نشود.

دمام زنی آئینی مشترک برای اعلان عزا در هرمزگان و جنوب کشور
قطعاً همه ما نوای سنج و دمام را شنیده‌ایم نوایی کاملاً آشنا برای مردمان جنوب کشور که بیشترین کاربرد آن در اعلان عزا صورت می‌گیرد، به عنوان مثال اگر در یک روز معمولی که هیچ مناسبت مذهبی ندارد شاهد دمام زنی باشیم می‌توانیم از این موضوع مطلع شویم که جوانی در آن محله از دنیا رفته است.
از تلفیق سنج، دمام و بوق (شیپور) آهنگی حماسی را خلق می‌شود و به مردم از آغاز مراسم عزاداری و محل اجتماع خبر می‌دهد، این آئین بسیار پرطرفدار در جنوب کشور وقتی به نهایت حزن و اندوه می‌رسد که با چاووشی خوانی نیز همراه شود.

چکاچک چَک چَکو تا سیزدهم محرم در کوچه 
پس کوچه‌های هرمزگان
از چند روز مانده به آغاز ماه محرم، صدایی آشنا از اول صبح در کوچه پس کوچه‌های هرمزگان طنین انداز می‌شود، مردی می‌خواند و مردی دیگر نیز عَلَمی را بر دست گرفته است و گروهی از افراد که رخت سیاه بر تن دارند ضمن همنوایی با مداح هر کدام دو سنگ در دست دارند که محکم آن‌ها را به هم می‌کوبند و صدایی هماهنگ همه جا را پر می‌کند؛ به این آئین سنتی چَک چَکو گفته می‌شود، آئینی که مردم را نسبت به نزدیک شدن ماه محرم آگاه می‌کند و بعضاً طی ایام این ماه تا روز سیزدهم ماه محرم ادامه پیدا می‌کند.
شاید یکی از اهداف این آئین علاوه بر مطلع کردن جهت آمادگی برای ماه محرم، جمع آوری نذورات جهت برپایی مراسم‌های است چرا که قطعاً می‌دانید یکی از اسرار ماندگاری و جاودانگی آئین‌های ماه محرم استوار بودن آن بر پایه مردم است از این رو مردم به گروه چک چکو نذوراتی را اهدا می‌کنند که طبیعتاً خرج برگزاری مراسم‌های عزا می‌شود.
نوایی که در آئین بیش از همه نوحه‌های محلی خوانده می‌شود قطعه «چک چکو ماه محرم رسید» است و تقریباً اقتباسی از چکاچک شمشیرها است چرا که محرم ماه پیروزی خون بر شمشیر است و مردم با شنیدن چکاچک شمشیر باید خود را برای یاری امام شهیدشان آماده کنند.

«عَلَم پیغمبر» آئینی ۴۰۰ ساله در میناب
یکی از آئین‌های باشکوه محرم در استان هرمزگان آئین «عَلَم پیغمبر» است که همه ساله با حضور پرشور مردمان هرمزگان از شرق تا غرب استان به میزبانی میناب برگزار می‌شود، در این آئین با آغاز عصر روز پنجم محرم علم‌های بسیاری از مناطق مختلف به محلی مشخص حمل می‌شوند و همه حول محور یک علم بزرگ‌تر جمع می‌شوند؛ این آئین بزرگ در واقع نمایش همان بخش از زیارتنامه امام حسین علیه‌السلام است که می‌فرماید: «یَا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَکُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً.» «ای کاش با شما بودم و به رستگاری بزرگ می‌رسیدم.» مردم با عزاداری و گریه کردن نشان می‌دهند که اگر قرار است امامی به مصاف تزویر برود هر جایی که باشند پرچم خود را برای یاری امام برافراشته خواهند کرد و خود را میدان یاری امام خواهند رساند؛ از طرفی دیگر در روایات اسلامی داریم که در آخرالزمان پرچم‌های زیادی برافراشته خواهد اما حق مطلق تنها با یک عَلم و پرچم است و آن هم پرچمی است که در دست منتقم کرار بقیه الله الاعظم قرار گرفته است و بقیه پرچم‌ها چنانچه خود را به این پرچم که در آئین سنتی نمادش همان «عَلَم پیغمبر» است محکوم به انحراف و شکست در دنیا و آخرت خواهند بود.

آئین سنتی عَلَم شویی و علم‌گردانی در بندرعباس
از دیگر آئین‌های کهن در استان هرمزگان آئین کهن علم شویی است، بدین ترتیب که با آغاز ماه محرم مردم و بزرگان علم‌های موجود در تکایا و منابر شهر را در آب دریا شست و شو می‌دادند چرا که آب دریا در باور بومیان هرمزگان از جایگاه بالایی برخوردار است و بسیاری از قدیمی‌ها یک بطری از آب دریا را به عنوان نمادی از پاکی، برکت و جلوگیری کننده از چشم بد بر سر در خانه‌هایشان نصب می‌کنند.
در رابطه با آئین شست و شوی علم‌ها علم کِشان منبر گپ بندرعباس، ۱۲ علم موجود در محل نگهداری علم‌ها را به ساحل خونسرخ بندرعباس برده و در آنجا شست و شو می‌دهند، مردم بعد از انتقال علم به منبر گپ پارچه‌های رنگی برای تزئین علم‌ها اهدا می‌کنند و بعد از نماز مغرب و عشا علم‌ها تزئین می‌شوند تا برای برگزاری مراسم‌های آئینی بعدی مورد استفاده قرار بگیرند.
خانواده‌هایی که حاجتی دارند نذر می‌کنند که بین روزهای سوم تا نهم محرم مجلسی با حضور علم‌ها در منزلشان برپا شود و در روز عاشورا نیز با حضور این علم‌ها دسته‌های عزاداری در سطح شهر به راه می‌افتد.
علم‌گردانی منحصر در بندرعباس نیست بلکه در دیگر مناطق استان هرمزگان از جمله جزیره قشم تحت عنوان آئین «علم شمشیری» برگزار می‌شود.

تعزیه خوانی روایتی مصور از روضه‌های عاشورا
از دیگر آئین‌های ریشه دار در استان هرمزگان که تقریباً در تمام شهرستان‌ها و تمام محلات قدیمی برگزار می‌شود آئین «تعزیه خوانی» است که با محور مساجد در محوطه‌ای باز برگزار می‌شود و مردم دور تا دور محل برگزاری تعزیه حلقه زده و بر روی حصیرهای بافته شده از برگ نخل خرما بر روی زمین می‌نشینند.
گرچه این آئین همه ساله برگزار می‌شود اما همواره یکی از پرطرفدارترین آئین‌ها در محلات بندرعباس به شمار می‌آید.
طبق آنچه که در کتاب حیات فرهنگی هرمزگان نقل شده است؛ تعزیه توسط حیدرآبادی‌های هندی در بندرعباس رواج پیدا کرده است و امروزه در اکثر نقاط هرمزگان به ویژه بندرعباس و روستاهای میناب برگزار می‌شود؛ این آئین در واقع روایتی تصویری از روضه‌های عاشورا است و بر خلاف مراسم‌های شبیه‌خوانی که به صورت حماسی خوانده می‌شود در تعزیه‌ها اشعار به صورت روضه و با نوای حزین خوانده می‌شود و همین امر بر حزن ناک بودن تعزیه می‌افزاید.
در این آئین سنتی که عمدتاً به جز روزهای تاسوعا و عاشورا شب‌ها برگزار می‌شود مردان دور یک علم که مداح نیز کنار آن ایستاده و به نوحه خوانی مشغول است حلقه می‌زنند و با ریتمی خاص ضمن چرخش بر سینه خود می‌زنند و عزاداری می‌کنند امروز نوع سینه زنی واحد در کشور توانسته است جای خود را باز کنند و تقریباً همه با نوحه‌های حسین فخری آشنا هستند که در مراسم سینه‌زنی واحد خوانده شده است.
سینه زنی واحد نیز جزو آئین‌های مشترک بین چند استان جنوبی است که امروز در سراسر کشور طرفداران خاص خود را پیدا کرده است.

حلیم پزان جم سنت ۳۰۰ ساله فینی‌ها
هرمزگان سرزمین آیین‌های سنتی و ابتکارات کهن در عزاداری 
سنت دیرینه حلیم پزی در خمره که در آثار ملی کشور هم به ثبت رسیده است بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد و هنوز که هنوز است فینی‌ها اهتمام دارند که این آئین را برگزار کنند.
مردم فین حلیم نذری را در درون ظرف‌های سفالی بزرگی که در قدیم برای ذخیره آب استفاده می‌شد و به آن خمره می‌گویند طبخ می‌کنند، آن‌ها خمره‌ها را در گودال‌هایی جای‌گذاری می‌کنند و آئین طبخ حلیم را آغاز می‌کنند؛ در گذشته این آئین از اول تا پایان دهه نخست محرم انجام می‌شده اما امروزه تبدیل به یک مراسم محوری شده است که در روزی خاص با حضور پرشور هرمزگانی‌ها برگزار می‌شود.