الگوسازی برای نجات دریاچه ارومیه به نتیجه می‌رسد؟
​​​​​​​گروه زیست‌محیط دریایی- سهیل مرتضوی - کاهش تراز آب دریای خزر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان، نه‌تنها یک پدیده طبیعی، بلکه یک بحران زیست‌محیطی جدی است که تأثیرات عمیقی بر اکوسیستم‌های محلی و اقتصادی کشورهای حاشیه آن دارد. این دریاچه که در طول تاریخ خود نوسانات زیادی را تجربه کرده، به تازگی با کاهش بی‌سابقه‌ای در سطح آب مواجه شده است. براساس گزارش‌ها، در 2دهه اخیر، تراز آب دریای خزر حدود ۲متر کاهش یافته و به کم‌ترین سطح خود در یک‌قرن اخیر رسیده است. 
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، کاهش تراز آب دریای خزر در سال‌های اخیر باعث نگرانی‌های زیادی در حوزه‌های مختلف محیط‌زیستی، سیاسی و اقتصادی شده است. عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، افزایش دما و کاهش ورودی آب از رودخانه‌های اصلی مانند ولگا، به‌شدت بر این روند تأثیر گذاشته‌اند و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا پایان قرن جاری، این رقم می‌تواند به ۹ تا ۱۸متر برسد. این کاهش تراز آب نه‌تنها تهدیدی برای تنوع‌زیستی و اکوسیستم‌های آبی است، بلکه بر معیشت جوامع ساحلی و فعالیت‌های اقتصادی مانند ماهیگیری و گردشگری کشورهای منطقه از جمله ایران نیز تأثیر منفی می‌گذارد.
فرضیات اقلیم‌شناسی حاکی از آن است که تراز آب دریای خزر با تغییراتی که به‌واسطه تغییر اقلیم در بودجه آبی دریا به‌وجود می‌آید، کنترل می‌شود. این فرضیه توسط تعداد زیادی از محققان که روی نوسانات تراز آب دریای خزر کار می‌کنند، تایید شده است. ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به‌شدت روی این تراز آب این دریاچه تاثیر بگذارد. سرعت تغییرات تراز آب دریای خزر به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از اقیانوس‌هاست و تقریباً یک‌صد برابر آن‌هاست.
بودجه آبی دریای خزر، عمدتا شامل ورودی آب از رودخانه‌ها به دریای خزر، بارش باران روی سطح دریا و تبخیر از سطح آن است. تقریباً ۸۰درصد از بودجه آبی دریای خزر از ورودی آب رودخانه‌ها تامین می‌شود؛ در حالی‌که بارش حدود ۲۰درصد و ورود آب زیرزمینی کمتر از یک‌درصد است. رودخانه ولگا حدود ۸۲درصد از کل ورود آب رودخانه‌ها را تامین می‌کند؛ در حالی‌که رودخانه‌های کورا، اورال، تِرِک و سولک به‌طور تقریبی ۱۵درصد را تأمین می‌کنند و ۳درصد باقیمانده از رودخانه‌های کوچک‌تر می‌آیند.
برخی متخصصان دریایی راهکاری برای نجات دریای خزر از معضل تبخیر آب و کاهش حجم آن ارائه داده‌اند: ایجاد اتصالی بین دریای خزر و دریای سیاه از طریق کانال. این اتصال نه‌تنها به پالایش آب کمک کرده، بلکه مزایای بسیاری از جمله افزایش آب دریا و تاثیر مثبت آن بر کشورهای ساحلی را به همراه دارد. کارشناسان تاکید می‌کنند که وضعیت فیزیکی دریای خزر به‌گونه‌ای است که سطح آب آن تقریبا ۲۸متر پایین‌تر از دریاهای آزاد قرار دارد و با حفر این کانال، آب از دریای سیاه به سمت دریای خزر جریان پیدا خواهد کرد. این مسئولان بر این باورند که چنین پروژه‌ای می‌تواند در بهبود شرایط زیست‌محیطی و اقتصادی منطقه تاثیرگذار باشد و از جمله این تاثیرات می‌توان به احیای دریاچه ارومیه، کمک به فضای سبز، کاهش آلودگی هوا، ایجاد مکان‌های تفریحی و توریستی، کارآفرینی و اشتغالزایی اشاره کرد.

استراتژی کانال دریایی بین 
«دریای خزر و دریای سیاه»
در حالی‌که سه کشور جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان در کنار و حاشیه دریای خزر قرار دارند و هیچ‌گونه خروجی دریایی دیگری ندارند (کشورهای نیمه‌محصور در خشکی جدا از دریاهای جهان)، از مشکل تخلیه نفت، گاز طبیعی و سایر مبادلات تجاری رنج می‌برند. در حالی‌که کشورهای روسیه و ایران خروجی دریایی دارند، اما این دریا حتی با وجود نفت، به دلیل سختی‌ها و مشکلات خارجی دچار انزوا و کاهش وزن سیاسی و اقتصادی و مشکلات مرتبط با حمل‌ونقل و جایگزین‌های محدود در حمل‌ونقل شده است.
نقشه‌های توپوگرافی منطقه، دشت‌های وسیعی را بین «دریای خزر» و «دریای سیاه» نشان می‌دهد؛ به‌ویژه در سرزمین‌های روسیه که آن‌ها را از هم جدا می‌کند. نقشه توپوگرافی مناطق جداکننده «دریای خزر و دریای سیاه» بیانگر این مسئله است که این منطقه مانند دشت و کم خاک است، یعنی این منطقه برای حفر کانال ناوبری با کم‌ترین هزینه و راندمان بالا به دلیل عدم‌وجود موانع طبیعی، مناسب است. کشور بحرین با طول تقریبی ۶۰۰کیلومتر (دقیق‌تر ۶۱۶کیلومتر) از نزدیک‌ترین خلیج کوچک در دریای خزر شروع می‌شود و پس از عبور از شهر پیاتیگورسک به شهر سوچی در دریای سیاه می‌رسد که اتفاقا از خاک روسیه می‌گذرد.
فراهم کردن صدها مورد ضروری است: جدیدترین سکوهای بزرگ، وسایل نقلیه بزرگ حمل‌ونقل، ماشینی عظیم که کف و کناره‌های کانال ناوبری را با بتن می‌پوشاند و نیاز تقریبی به چیزی که می‌توان آن را «دریچه عظیم» نامید ضمن اینکه کنترل حرکت ورودی و خروجی آب‌های دریای سیاه به دریای خزر ضروری است. به دلیل سطوح مختلف بحرین و پایین بودن سطح دریای خزر، یک آب دریایی دائمی به شدت به سمت دریای خزر سرازیر می‌شود.
هیچ‌کس از افزایش فرصت‌های سرمایه‌گذاری عصبانی نمی‌شود، اما همه خطرات ناشی از تحرکات ناگهانی و تغییرات بسیار سریع در عرصه سیاست بین‌الملل است، حتی اگر بسیار سودمند باشد، زیرا «اصطکاک شدید سیاسی منجربه اشتعال سریع می‌شود»، به تعبیری واضح‌تر، وقتی کشتیرانی در دریای سیاه و ترافیک سنگین از طریق «تنگه بسفر و داردانل» افزایش می‌یابد، ارزش استراتژیک آن دوبرابر می‌شود. این امر دولت ترکیه را به کشوری تبدیل خواهد کرد که پایش را بالای گردن کشورهای حاشیه دریای سیاه و دریای خزر خواهد گذاشت. حتی ممکن است ترکیه از میل اربابان عرصه جهانی برای کنترل بیشتر بر آن، بستن گذرگاه‌های نیروی دریایی در صورت نیاز رنج بکشد.
راه‌های تجاری و شریان‌های حمل‌ونقل زمینی کشورهای نیمه‌محصور در خشکی که به تازگی آزاد شده‌اند، اندکی آسیب خواهند دید؛ در حالی‌که تغییر جهت حمل‌ونقل، الزامات و ویژگی‌های آن آسان نیست. بسیاری از عناصر زیرساخت و امور سازمانی باید دوباره تجهیز شوند تا این تغییر بزرگ جغرافیایی را در خود جای دهند. با توجه به این جمله که دشمنان شما به شما حسادت خواهند کرد، انتظار می‌رود مخالفت و اکراه نیروهای متخاصم کشورهای حاشیه دریای خزر به ویژه آن‌هایی که با «روسیه و ایران» رقابت می کنند، مشاهده شده و در این میان برخی شرکت‌های نفتی خارجی برای ورود چند رقیب جدید در عرصه جهانی تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.

راه‌حلی برای نجات ارومیه؟
اخیراً یک شرکت تجاری آذربایجانی به‌ نام ADOG به ‌همراه بندر بین‌المللی «زیرا»، طرحی ابتکاری برای نجات دریای خزر ارائه کرده‌اند که شامل انتقال آب از دریای سیاه به خزر است. این پروژه، ساخت یک تونل هیدرولیکی زیرزمینی به ‌قطر 10متر از زیر خاک آذربایجان و روسیه یا گرجستان را پیشنهاد می‌کند که آب به‌ دلیل اختلاف ارتفاع (خزر 26.5متر پایین‌تر است) به‌طور طبیعی از یک دریا به دریای دیگر جریان خواهد یافت. این شرکت توضیح داده است که کم‌عمق‌شدن خزر نشانه‌های یک فاجعه زیست‌محیطی انسان‌ساز را دارد و به همین دلیل، کشورهای ساحلی دیگر نمی‌توانند به چرخه طبیعی نوسانات سطح آب تکیه کنند و باید خودشان برای مقابله با این وضعیت اقدام کنند. علاوه‌بر این، ADOG پیشنهاد کرده است که با نصب چندین توربین آبی در این تونل، سالانه حدود 170مگاوات انرژی تولید شود که پروژه را به خودکفایی می‌رساند. در چشم‌انداز آینده، تجربه ساخت چنین تونلی می‌تواند برای احیای دریای آرال و دریاچه ارومیه نیز به ‌کار گرفته شود.

نظر کارشناس مطرح روس چیست؟
رشید اسماعیلوف، رئیس انجمن محیط‌زیست روسیه، در گفت‌وگو با خبرنگاران بر لزوم همکاری پایدار میان کشورهای حاشیه خزر برای حل مشکلات این دریا تأکید کرد و با اشاره به وجود زیربنای حقوقی لازم برای این امر، خواستار یک اقدام بزرگ مشترک برای نجات دریای خزر شد. به‌گفته این کارشناس برجسته روس، مشکل کم‌عمق‌شدن دریای خزر باید نه‌تنها توسط هر پنج‌کشور ساحلی، بلکه توسط کل جامعه جهانی به‌ صورت مشترک حل شود.
رشید اسماعیلوف با اشاره به خطرات زیست‌محیطی و اقتصادی ناشی از کاهش سطح آب دریای خزر گفت: این وضعیت در وهله اول تهدیدی برای حفظ تنوع‌زیستی دریاست. همچنین، ریسک‌های قابل‌توجهی برای فعالیت‌های اقتصادی مانند ماهیگیری، کشتیرانی و زیرساخت‌های بندری در حال افزایش است. کم‌عمق شدن خزر می‌تواند بر شکل‌گیری پروژه‌ای مانند کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب تأثیر منفی بگذارد.
رئیس انجمن محیط‌زیست روسیه با تأکید بر لزوم اقدام فوری و مشترک گفت: کشورهای منطقه خزر باید بر همکاری مشترک برای پیش‌بینی تغییرات اقلیمی و سایر پدیده‌های طبیعی و سازگاری با آن‌ها تمرکز کنند، این مسئله به منابعی نیاز دارد که امروز به‌ وضوح کافی نیست. وی افزود: برای تأمین این منابع می‌توان به جامعه جهانی و در وهله اول به کشورهایی که علاقه‌مند به فعالیت اقتصادی در خزر هستند، مراجعه کرد.
رشید اسماعیلوف در پایان با اشاره به وجود زیرساخت‌های حقوقی برای همکاری گفت: مکانیسم‌های قانونی برای مراقبت مشترک از طبیعت خزر ایجاد شده و آن کنوانسیون تهران است. در اینجا دیپلماسی سبز نیز به کمک ما می‌آید. باید درک کنیم که محیط‌زیست مرز نمی‌شناسد؛ نه اداری، نه جغرافیایی و نه ملی. بخش غیردولتی نیز باید برای حفظ این مروارید جهانی، یعنی خزر مشترک ما، پیش‌قدم شود.
این اظهارات در حالی بیان می‌شود که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه پیش‌تر در تاریخ 19ژوئن در مجمع بین‌المللی اقتصادی سن‌پترزبورگ، به مشکل کم‌عمق‌شدن خزر اشاره و بر همکاری با آذربایجان برای حل این چالش بزرگ زیست‌محیطی تأکید کرده بود. پوتین در آن زمان خواستار تلاش بیشتر هم برای شناسایی علل کاهش سطح آب و هم برای اصلاح وضعیت شده و گفته بود: «این مشکل بدون شک ابعاد بسیار بزرگی دارد، اگر نگوییم جهانی است. در اینجا باید به ‌موقع اقدامات هماهنگ انجام داد. من می‌دانم که دولت فدراسیون روسیه همراه با دولت آذربایجان در این زمینه در حال کار و یافتن راه‌حل هستند.»
پیش از این، شینا انصاری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست اول خرداد ۱۴۰۴ در سخنانی در نشست‌های یازدهمین اجلاس بین‌المللی اکولوژی نوسکی در سن‌پترزبورگ روسیه با اشاره به روند کاهش سطح آب دریای خزر، تشکیل کارگروه ویژه منطقه‌ای با مشارکت تمام کشورهای ساحلی را خواستار شد تا برنامه‌ای عملی برای حل این مشکل تدوین شود. رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در حاشیه این اجلاس با بابایف، نماینده ویژه رئیس‌جمهور آذربایجان در امور محیط‌زیست نیز دیدار و بر همکاری مشترک کشورهای ساحلی در مقابله با کاهش سطح آب خزر و حفظ تنوع‌زیستی آن تاکید کرد.