پیام پیشنهاد ترامپ برای اجاره ۱۰۰ساله کریدور زنگزور
​​​​​​​گروه ترانزیت-امید اسماعیلی- کریدور زنگزور به ‌عنوان یکی از پروژه‌های ژئوپلیتیکی حساس در منطقه قفقاز جنوبی، موضوعی است که در سال‌های اخیر به دلیل پیامد‌های عمیق آن بر منافع ملی ایران، توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است. منطقه قفقاز جنوبی، با موقعیت ژئوپلیتیکی حساس خود در محل تلاقی اروپا و آسیا، همواره کانون رقابت‌های پیچیده قومی، سیاسی و اقتصادی بوده است. کریدور زنگزور که قرار است ارتباط زمینی مستقیمی بین جمهوری آذربایجان و استان نخجوان، از طریق خاک ارمنستان برقرار کند، در نگاه اول یک پروژه اقتصادی و لجستیکی به نظر می‌رسد، اما با نگاهی دقیق‌تر، به‌ویژه از منظر ایران، این پروژه به ‌عنوان یک تهدید استراتژیک ظاهر می‌شود که می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را به ضرر ایران تغییر دهد، دسترسی ایران به همسایگان شمالی را مختل کند و نفوذ رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایران را تقویت.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، طی روزهای گذشته رسانه بریتانیایی میدل‌ایست‌آی در گزارشی نوشته است که ایالات متحده پیشنهاد داده که کنترل دالان حمل‌ونقل برنامه‌ریزی‌شده میان ارمنستان و آذربایجان را برعهده گیرد؛ اقدامی که به گفته تام باراک، سفیر آمریکا در ترکیه با هدف پیشبرد مذاکرات دیپلماتیک میان این دوکشور قفقازی است که مدت‌هاست متوقف مانده. باراک روز جمعه در جریان یک نشست خبری این موضوع را با خبرنگاران مطرح کرد. تام باراک در نشست خبری خود در نیویورک گفت: آن‌ها سرِ ۳۲کیلومتر جاده با هم دعوا دارند، اما این موضوع ساده‌ای نیست. این ماجرا بیش از یک‌دهه کش پیدا کرده؛۳۲کیلومتر جاده. او افزود: پس آنچه اتفاق می‌افتد این است که آمریکا وارد می‌شود و می‌گوید: خیلی خب، ما کنترل این مسیر را برعهده می‌گیریم. این ۳۲کیلومتر جاده را برای صدسال به ما اجاره بدهید و همه‌تان می‌توانید از آن استفاده مشترک کنید.
اظهارات باراک، نخستین تأیید رسمی است که نشان می‌دهد دولت ترامپ پیشنهاد داده بود کنترل این مسیر به دست یک شرکت تجاری خصوصی آمریکایی سپرده شود تا نقش ضامن بی‌طرف را ایفا کند. به گفته گزارش اخیر بنیاد کارنگی، این طرح براساس یک پیشنهاد قبلی اتحادیه اروپا طراحی شده که در آن یک شرکت لجستیکی آمریکایی وظیفه مدیریت و نظارت بر انتقال بار از طریق این مسیر را برعهده خواهد داشت و داده‌ها را به‌ صورت شفاف با همه طرف‌ها به اشتراک خواهد گذاشت.این گزارش می‌افزاید، پیشنهاد مذکور از سوابق نظارت بین‌المللی در مناطق جدایی‌طلب گرجستان الهام گرفته و در تلاش است تا به خواسته آذربایجان برای تضمین‌های امنیتی بلندمدت و قوی پاسخ دهد، در حالی‌که در عین حال حاکمیت ارمنستان بر این دالان را حفظ می‌کند. در همین حال، ترکیه به‌طور محرمانه از باکو خواسته تا توافق صلح را امضا کند و به مقامات آذربایجانی یادآور شده که موازنه‌های منطقه‌ای در حال تغییر است؛ از جمله کاهش نفوذ ایران.

اهمیت زنگزور برای آمریکا چیست؟
پیشنهاد ایالات متحده برای اجاره ۱۰۰ساله کریدور زنگزور، نشان‌دهنده اهمیت راهبردی این کریدور برای تضعیف محور روسیه-ایران-چین و تامین امنیت انرژی اتحادیه اروپا با کاهش وابستگی به مسکو است. در طول تاریخ، منطقه قفقاز جنوبی همواره میدان رقابت قدرت‌های منطقه مانند روسیه، ایران و عثمانی بوده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، این منطقه با ورود اتحادیه اروپا و ایالات متحده و همچنین درگیری بلندمدت قره‌باغ، به کانون رقابت جهانی تبدیل شد؛ به‌ویژه اینکه پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال۲۰۲۰ و کنترل آن توسط نیروهای آذری، اختلافات تشدید شد که ریشه در ادعاهای باکو در مورد کریدور زنگزور دارد که جنوب ارمنستان را جدا و جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند. 
پروژه کریدور زنگزور طیف وسیعی از موافقان و مخالفان خاص خود را دارد که در این میان ایران به عنوان مهم‌ترین مخالف آن شناخته می‌شود، در حالی‌که این طرح با اهداف راهبردی سازمان کشورهای ترک و همچنین ناتو به نوعی همسو شده است. چین نیز به دلیل رونق کریدور میانی تاکنون موضع تقریبا مثبتی داشته، اما روسیه به عنوان با نفوذترین قدرت منطقه‌ای، تاکنون رویکرد تقربیا میانه درپیش گرفته است، ولی بروز برخی اختلافات با باکو می‌تواند باعث تغییر این موضع شود. البته ترکیه از این پیشنهاد ابراز بی‌اطلاعی کرده و ارمنستان نیز اعلام کرده که براساس قوانین کشور، اراضی ارمنستان فقط به منظور کشاورزی می‌تواند اجاره داده شود. گزینه‌ای که سفیر ایالات متحده مطرح می‌کند، غیرممکن است. با وجود این، این پیشنهاد نشان‌دهنده اهمیت راهبردی قفقاز جنوبی و کریدور زنگزور برای دولت ترامپ است.

اهمیت منطقه قفقاز برای ترامپ 
معمولا قفقاز جنوبی با وجود اهمیت راهبردی، چندان در اولویت سیاست خارجی ایالات متحده نبود و معمولا ذیل آسیای‌مرکزی سیاست‌گذاری می‌شد، اما به نظر می‌رسد افزایش اهمیت آن به‌ویژه در حوزه کریدورهای جنوبی موجب بازنگری در رویکرد واشنگتن شده و شاهد اظهارنظرهای مقامات این کشور در این‌باره هستیم. باید توجه داشت که پس از آغاز جنگ اوکراین و تحریم روسیه، کریدور شمالی پروژه کمربند و جاده چین از روسیه و بلاروس با موانع جدی مواجه شد و این امر باعث انحراف بخشی از محموله‌های چینی و اروپا به کریدور میانی شده که از طریق کشورهای عمدتا ترک‌زبان عبور می‌کند. هرچند این کریدور از آذربایجان و گرجستان عبور می‌کند، اما باکو برای جلب حمایت چین و اتحادیه اروپا سعی در ارتباط آن با کریدور زنگزور می‌کند تا نظر مثبت آن‌ها را به این کریدور جلب کند. 
کریدور جنوبی شامل چین-قزاقستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه نیز به دلیل جنگ اخیر و حملات اسرائیل برای شرکت‌ها و دولت‌ها ناامن نشان داده می‌شود. در واقع با ایجاد وضعیت جنگی بین اسرائیل و ایران سعی شد تا اهمیت ایران در این کریدورها کاهش داده شود. بنابراین به نفع ترکیه است که به دنبال گزینه‌های جایگزین باشد. چین، به‌ویژه آن‌هایی که قادر به رسیدن به اروپا از طریق روسیه نیستند، احتمالا به جای ایران، به کریدور میانی که از دریای خزر می‌گذرد، روی خواهند آورد. این یک مزیت قابل‌توجه برای این مسیر است. این امر همچنین می‌تواند روند اجرای کریدور زنگزور را تسریع کند، به‌طوری که اخیرا کشورهای خلیج‌فارس مانند امارات از آن حمایت می‌کنند. 
اکنون با توجه به افزایش اهمیت کریدور میانی، ترکیه و جمهوری آذربایجان به عنوان ذی‌نفعان اصلی کریدور زنگزور سعی در تکمیل آن دارند، یعنی به دنبال تعریف همسویی منافع بین سازمان کشورهای ترک‌زبان و ناتو هستند. در این میان، این موضوع از چند بعد برای ایالات متحده و اروپا از اهمیت بالایی برخوردار بوده و بستر پیشنهاد اخیر واشنگتن شده است. باید توجه داشت که حضور ایالات متحده در پوشش کریدور زنگزور در مرزهای ایران، می‌تواند پیامدهای امنیتی برای کشور داشته باشد و امکان رصد کشور را فراهم می‌کند. همچنین ایالات متحده به دنبال کاهش نفوذ روسیه در حیاط‌خلوت آن است تا احتمالا معامله را در ازای امتیازگیری در اوکراین صورت دهد. یکی دیگر از دلایل احتمالی ورود واشنگتن در موضوع کریدور زنگزور، کنترل کریدور میانی چین و فشار بر پکن است. اکنون که بخش شمالی و جنوبی پروژه کمربند و جاده تا حدودی ناامن شده، اهمیت کریدور میانی برای چین نیز افزایش یافته و این امر زمینه دخالت ایالات متحده را فراهم می‌کند.

جنبه‌های نگران‌کننده برای دیپلماسی ایران
جمهوری اسلامی ایران به ‌عنوان کشوری که مرز مشترکی با ارمنستان و جمهوری آذربایجان دارد، از نظر جغرافیایی و استراتژیک در موقعیتی حساس قرار گرفته است. ارمنستان یکی از معدود همسایگان ایران است که روابط دوستانه و بدون تنش با ایران دارد. این کشور به‌ عنوان دروازه‌ای برای دسترسی ایران به قفقاز و از آنجا به بازار‌های اروپا عمل می‌کند. ایجاد کریدوری که از خاک ارمنستان عبور کند و تحت کنترل جمهوری آذربایجان یا نیرو‌های خارجی باشد، می‌تواند این ارتباط حیاتی را قطع کند. بر همین اساس، ایران بر این باور است که کریدور زنگزور می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را به نفع رقبای ایران، به‌ویژه جمهوری آذربایجان و ترکیه برهم بزند. این نگرانی از آن جهت اهمیت دارد که ایران به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های اقتصادی، به شدت به حفظ مسیر‌های تجاری و روابط منطقه‌ای خود وابسته است. قطع ارتباط زمینی با ارمنستان می‌تواند ایران را از یکی از معدود مسیر‌های امن و پایدار خود برای تجارت و دیپلماسی محروم کند.
یکی از جنبه‌های نگران‌کننده کریدور زنگزور برای ایران، تقویت محور ترکیه-آذربایجان است. این کریدور می‌تواند بخشی از پروژه‌ قومیت‌گرایی باشد. ترکیه و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر روابط خود را به‌طور قابل‌توجهی تقویت کرده‌اند و کریدور زنگزور می‌تواند این اتحاد را با فراهم کردن ارتباط مستقیم بین ترکیه، نخجوان و جمهوری آذربایجان، بیش از پیش مستحکم کند. این موضوع برای ایران به معنای افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز جنوبی است که به‌طور مستقیم با منافع ایران در تضاد است. ترکیه به‌عنوان عضوی از ناتو و کشوری که با رژیم صهیونیستی رابطه دارد، از نظر ایران یک بازیگر غیرقابل‌اعتماد در منطقه است. تقویت نفوذ ترکیه در قفقاز می‌تواند به معنای افزایش حضور غیرمستقیم ناتو و رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرز‌های ایران باشد که برای امنیت ملی ایران غیرقابل‌قبول است.  
کریدور زنگزور نیز می‌تواند به‌ عنوان بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر برای تضعیف نفوذ ایران در منطقه عمل کند. ایران به‌ عنوان یک قدرت منطقه‌ای، در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا با تقویت روابط با کشور‌های همسایه، از جمله ارمنستان و گرجستان، موقعیت خود را در قفقاز مستحکم کند، اما کریدور زنگزور می‌تواند این تلاش‌ها را خنثی و ایران را در منطقه منزوی‌تر کند. این انزوا نه‌تنها از نظر سیاسی و اقتصادی، بلکه از نظر نظامی نیز می‌تواند برای ایران خطرناک باشد. به‌ عنوان مثال، قطع ارتباط زمینی با ارمنستان می‌تواند توانایی ایران برای حمایت از این کشور در برابر فشار‌های جمهوری آذربایجان و ترکیه را کاهش دهد که این امر می‌تواند به تغییر معادلات نظامی در منطقه به ضرر ایران منجر شود. این کریدور نمادی از رقابت‌های پیچیده در قفقاز جنوبی است که در آن منافع اقتصادی با جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی، نگرانی‌های امنیتی و اختلافات سرزمینی درهم تنیده شده‌اند. ایران به‌ عنوان کشوری که در طول تاریخ نقش کلیدی در منطقه قفقاز داشته است، نمی‌تواند اجازه دهد که این کریدور به انزوای سیاسی، اقتصادی و نظامی آن منجر شود و باید با اتخاذ رویکردی چندجانبه، از تأثیرات منفی این کریدور جلوگیری کرده و جایگاه خود را به ‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای حفظ کند.

چالشی برای امنیت انرژی اروپا
پیش از جنگ اوکراین، تقریبا ۵۰درصد گاز کشورهای اتحادیه اروپا از روسیه تامین می‌شد، اما پس از جنگ اوکراین و تحریم گاز روسیه، این کشورها به دنبال جایگزین‌های دیگر بودند که یکی از آن‌ها منابع آسیای‌مرکزی و قفقاز است؛ به‌طوری که براساس توافق جمهوری آذربایجان و اتحادیه، صادرات این کشور به اتحادیه تا سال۲۰۲۷ دوبرابر خواهد شد که این میزان بخش اندکی از گاز روسیه را می‌تواند جبران کند. از همین‌رو منابع گازی ترکمنستان به عنوان چهارمین دارنده گاز جهان از اهمیت راهبردی برخوردار شده، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی، این کشور قادر به ارسال گاز به اروپا نیست؛ هرچند در گذشته پروژه نزدیک به ۵میلیارد دلاری ترانس خزر برای این منظور تعریف شده بود که به دلایل مالی، حقوقی و فنی تاکنون اجرایی نشده است. البته از مارس سال‌جاری صادرات سالانه ۲میلیارد مترمکعب گاز از طریق ایران به ترکیه آغاز شده که در صورت افزایش حجم می‌تواند به اروپا نیز گسترش یابد. از همین زوایه نیز حمایت ایالات متحده و اروپا از کریدور زنگزور قابل ردیابی است. به باور آن‌ها، راه‌اندازی این کریدور می‌تواند بستر مناسب برای پروژه ترانس خزر نیز باشد که در این صورت گاز ترکمنستان به اروپا منتقل و امنیت انرژی آن بدون نیاز به ایران تامین می‌شود. در ضمن نباید از تنش‌های اخیر در دریای سرخ و تنگه‌هرمز غافل شد که گاز قطر بخشی از نیاز اروپا را تامین می‌کند و در صورت بروز هرگونه اختلال در این روند، جبران آن برای اروپا دشوار خواهد بود. در مجموع، دلایل ورود واشنگتن به کریدور زنگزور ترکیبی از عوامل سیاسی، اقتصادی و امنیتی است که در این میان، شاید مهم‌ترین آن‌ها کنترل محور روسیه-ایران-چین با همکاری سازمان کشورهای ترک‌زبان
 است.