تهدید برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای خلیج گرگان
​​​​​​​گروه انرژی-مرضیه کیانی مروست-  تغییر اقلیم، فراگیرترین بحران عصر حاضر جهان است و فرونشست زمین یکی از نتایج این پدیده شوم و مزاحم به‌شمار می‌رود. گرچه وقوع فرونشست متاثر از علل مختلفی مانند احداث سدهای بزرگ و فرایندهای تکتونیکی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، جنس و بافت خاک، فعالیت‌های سنگین عمرانی و فرسودگی شبکه فاضلاب است، اما از بهره‌برداری بی‌رویه منابع آب زیرزمینی به ‌عنوان متهم ردیف اول وقوع پدیده فرونشست یاد می‌شود. کارشناسان خطر و فراگیری پدیده فرونشست را بیشتر از زمین‌لرزه دانسته و از آن به عنوان زلزله خاموش یاد می‌کنند که آرام و فرسایشی رخ می‌دهد و با تخریب زیرساخت‌های اساسی، آثار مخربی را بر جای می‌گذارد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، در شرایط فعلی به نظر می‌رسد نبود برنامه‌ریزی دقیق و نگرش اصولی به منابع محدود و تجدیدپذیر آب زیرزمینی از دیگر عللی است که افت شدید سطح آب زیرزمینی و ایجاد فرونشست زمین را در مناطق شرقی دریای کاسپین رقم زده است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، حفر بی‌رویه چاه‌های کشاورزی و استفاده نادرست از منابع آبی در مصارف کشاورزی بر فرونشست زمین در استان گلستان و شرق استان مازندران تاثیر زیادی گذاشته که ایجاد نگرش جدید به الگوی کشت منطقه و اصلاح روش‌های مدیریت منابع آب یکی از راهکارهای درازمدت کاهش افت سطح آب زیرزمینی به‌شمار می‌رود.
آبخوان‌های زیرسطحی مناطق شرقی کاسپین به سبب افزایش حفر چاه‌های غیرمجاز با هدف بکارگیری در بخش کشاورزی، دچار افت شده که این موضوع علاوه‌بر تأثیرات مشهود و مستقیم در زمینه تأمین آب شرب، تبعات دیگری همچون فرونشست را به دنبال دارد. تخلیه آب سفره‌های زیرسطحی در محدوده گرگانرود به حدی بوده که هشدار کارشناسان در خصوص فرونشست زمین عینیت یافته است و بررسی داده‌های زمین‌شناختی هم حکایت از آن دارد که در سال‌های آتی شاهد فرونشست در مناطق مسکونی هم خواهیم بود. از طرف دیگر، با وقوع خشکسالی در سال‌های اخیر هجمه مردم به برداشت از آب‌های نیمه‌عمیق و عمیق بیشتر شده که این امر احتمال فرونشست را بیشتر خواهد کرد.

سیمای بحران فرونشست در شرق کاسپین
بررسی‌های انجام‌شده نشان‌دهنده وضعیت شدید فرونشست در نوار شرقی ساحل دریای کاسپین است؛ مسئله‌ای که باید موردتوجه جدی مسئولان استانی و کشوری قرار گیرد. یکی از دلایل اصلی پدیده فرونشست افزایش برداشت و استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است. شاید تصور عمده بر این باشد که مناطق ساحلی کمتر دچار این پدیده هستند، اما بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که بخشی از نوار ساحلی دریای کاسپین در محدوده شرق مازندران و خلیج گرگان با نرخ‌های بالای فرونشست مواجه شده‌اند.بررسی‌ها نشان می‌دهد که نرخ فرونشست در محدوده شرق مازندران و خلیج گرگان در بسیاری از مناطق به بالای 30سانتی‌متر در سال رسیده است. این مسئله زنگ هشدار بسیاری جدی برای این مناطق محسوب می‌شود. کارشناسان معتقدند که عمده علت فرونشست در سطح جهان و کشور ما به موضوع برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی مربوط می‌شود. به‌طور معمول نیز فرونشست در سال‌های خشکسالی تشدید می‌شود.
به گفته صدیقی، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور، حدود 254منطقه در کشور به عنوان پهنه فرونشست شناسایی شده که ویژگی‌های مختلف آن‌ها از جمله وسعت و نرخ فرونشست در آن‌ها مشخص است. بااین‌حال، تاکنون نتوانسته‌ایم مدیریت خاصی برای مهار این پدیده در کشور اعمال کنیم. به گفته او، اگر سال پرآبی داشتیم، نرخ فرونشست کاهش پیدا می‌کرد و اگر سال آبی معمولی یا کم‌آبی داشتیم، فرونشست بیشتر می‌شد که این نشان می‌دهد ما هیچ کنترلی روی این پدیده نداشته‌ایم و از این جهت این موضوع برای ما نگران‌کننده است.
با توجه به اینکه محدوده شرقی دریای کاسپین طی سال‌های اخیر درگیر موضوع خشکسالی و بیابان‌زایی بوده است، به نظر می‌رسد این عوامل سبب تشدید فرونشست شده‌اند. در این خصوص باید محدوده سیل سال1398 را به خاطر آوریم. با توجه به تشدید مشکلات زیست‌محیطی در این منطقه لازم است تا مسئولان کشوری و استانی توجه بسیاری ویژه‌تری نسبت به شرایط فرونشست داشته باشند، چراکه در صورت تکرار شرایطی که در سال98 شاهد آن بودیم و با وجود تشدید وضعیت فرونشست ممکن است شاهد چالش‌های بیشتری باشیم.
زنگ خطر خاموش برای مدیریت منابع آب
فرونشست زمین یکی از جدی‌ترین مخاطرات ژئومورفولوژیک و محیط‌زیستی در ایران به‌شمار می‌رود که به‌ویژه در دهه‌های اخیر، با گسترش بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، به پدیده‌ای فراگیر و نگران‌کننده در بسیاری از دشت‌ها و مناطق پرجمعیت کشور بدل شده است. این پدیده در نتیجه کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی، برداشت بیش از حد از سفره‌های آبی، خشکسالی‌های پی‌درپی، بهره‌برداری نامتوازن از منابع طبیعی و ضعف در نظام برنامه‌ریزی و آمایش سرزمین شکل می‌گیرد. فرونشست نه‌تنها تهدیدی برای زیرساخت‌های عمرانی، راه‌ها، خطوط ریلی، شبکه‌های انتقال انرژی و سکونتگاه‌های انسانی محسوب می‌شود، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست، کشاورزی و منابع طبیعی وارد می‌سازد. از سوی دیگر، در صورت تداوم روند فعلی، بازگشت‌پذیری سفره‌های آب زیرزمینی به‌ شدت کاهش یافته و مخاطرات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن، ابعاد گسترده‌تری به خود خواهد گرفت.
مدیریت پدیده فرونشست مستلزم رویکردی جامع و بین‌رشته‌ای است؛ راهکارهایی چون اصلاح الگوی کشت، اجرای برنامه‌های جدی برای کاهش مصرف آب، احیای قنوات، تغییر در سیاست‌های تخصیص منابع آبی، پایش مداوم زمین با استفاده از فناوری‌های نوین مانند سنجش ‌از دور و GPS و نیز وضع مقررات محدودکننده برای بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی از جمله گام‌های مهم در این مسیر به‌شمار می‌روند. در کنار این اقدامات، آموزش عمومی و ارتقای آگاهی مسئولان و مردم درباره پیامدهای فرونشست، نقش مهمی در جلوگیری از تشدید بحران ایفا خواهد کرد.

برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، متهم اصلی فرونشست
حامد رضایی، عضو هیات علمی دانشگاه گلستان درخصوص پدیده فرونشست در گفت‌وگو با «مهر» اظهار کرد: پدیده فرونشست زمین دلایل متعددی دارد که یکی از آن‌ها به عوامل انسانی برمی‌گردد که می‌تواند به صورت محلی و کوتاه‌مدت اثرگذار باشد. یکی از اصلی‌ترین دلایل فرونشست زمین، پدیده تحکیم‌یافتگی (متراکم‌شدن ذرات خاک در اثر فشار لایه‌های بالاتر و تبدیل‌شدن آن‌ها به خاک مقاوم و سنگ) است که در اکثر خاک‌ها این امر اتفاق می‌افتد.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: آنچه به عنوان پدیده فرونشست به صورت مقطعی در استان گزارش می‌شود، عمدتاً به برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و آبرفتی برمی‌گردد. وقتی آبخوان از نوع آبرفتی باشد یعنی فضای خالی بین دانه‌ها پر از آب است، حال اگر بیش از حد از این آبخوان‌ها برداشت شود فضای خالی به‌وجود آمده و دچار نشست می‌شود و در سطح زمین پدیده فرونشست را شاهد خواهیم بود که یکی از اثرات آن بیرون آمدن لوله‌های آب است.
رضایی گفت: در قسمت میانی دشت و در امتداد گرگانرود و ضلع شمالی شهر گرگان و کردکوی شاهد فرونشست زمین هستیم که این امر در برخی مناطق گزارش شده و بنده هم آن را رؤیت کرده‌ام. برای آنکه در اثر برداشت، آبخوان دچار فرونشست نشود باید نرخ برداشت یعنی آبدهی چاه را به صورت مجاز در نظر بگیریم، به‌گونه‌ای که به میزان آبی که پمپاژ می‌شود آب جایگزین شود. دبی پمپاژ آب از چاه را توسط آب منطقه‌ای براساس ویژگی آبخوان مشخص می‌کند.
این عضو هیات علمی دانشگاه گلستان در پایان خاطرنشان کرد: از دلایل دیگر فرونشست فعالیت‌های تکتونیکی است که در نتیجه فعالیت‌های زمین یا برخورد قطعات به هم اتفاق می‌افتد که اگر این امر دلیل اصلی باشد، نرخ و موقعیت در ارتباط با فعالیت گسل خواهد بود. از طرف دیگر، مقدار آبی که از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود نباید بیش از میزان آب ورودی باشد؛ چراکه اگر این امر رعایت نشود ما با افت بیشتر سطوح آب‌های زیرزمینی و پدیده فرونشست روبه‌رو خواهیم شد.