تبعات ناترازی ناوگان حمل‌ونقل سرد برای توسعه صادرات آبزیان
​​​​​​​گروه شیلات- طی سال‌های گذشته صادرات محصولات شیلاتی ایران، به عنوان یکی از ظرفیت‌های کلیدی اقتصاد غیرنفتی، در سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده است. شیلات در اقتصاد ایران با وجود گستره سواحلی طولانی در شمال و جنوب، تنوع‌زیستی فراوان، امکانات آبزی‌پروری و ظرفیت صید در آب‌های آزاد، یکی از بخش‌های با پتانسیل بالاست. بسیاری از کارشناسان معتقدند که این حوزه می‌تواند سهم قابل‌توجهی از بازارهای جهانی محصولات دریایی را تصاحب کند و این در حالی است که یکی از موانع عمده پیش روی این هدف، ضعف در لجستیک سرد است.
به گزارش اقتصاد سرآمد، براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، در سال‌۱۴۰۳، حجم صادرات شیلات به ۱۹۶هزار تن و ارزش آن به ۳۷۲میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل از نظر وزنی ۲۹درصد و از لحاظ ارزشی ۱۷درصد افزایش داشته است. این رشد، عمدتاً به دلیل افزایش تولید میگو، ماهیان دریایی و خوراک آبزیان است؛ به‌طوری که در پنج‌ماهه نخست سال‌۱۴۰۳، صادرات به ۱۱۸,۸۲۹تن و ارزش ۱۸۷میلیون دلار رسید، با رشد ۴۳درصدی وزنی و ۳۳درصدی ارزشی. بااین‌حال، توسعه پایدار این بخش بدون زیرساخت‌های لجستیکی مناسب، به‌ویژه ناوگان حمل‌ونقل سرد، با چالش‌های جدی روبه‌روست.
لجستیک و حمل‌ونقل سرد، ستون‌فقرات صادرات محصولات شیلاتی فاسدشدنی است. این فرایند شامل مجموعه‌ای از اقدامات و زیرساخت‌هاست که کیفیت، ایمنی و تازگی محصولات را از لحظه صید تا رسیدن به مقصد نهایی تضمین می‌کند. در این میان بررسی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهای اروپایی و توسعه‌یافته، استانداردهای سختگیرانه‌ای برای واردات محصولات شیلاتی دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها حفظ زنجیره سرد است. بدون این زیرساخت، عملاً دسترسی به این بازارها غیرممکن خواهد بود.
محصولات شیلاتی مانند میگو، ماهی و خاویار به دلیل فسادپذیری بالا، نیازمند حفظ زنجیره سرد از مرحله صید یا پرورش تا بازارهای هدف هستند. ناوگان حمل‌ونقل سرد‌(شامل کامیون‌های یخچال‌دار، کانتینرهای دریایی یخچالی و هواپیماهای مجهز) کیفیت محصول را حفظ کرده، ضایعات را کاهش می‌دهد و ارزش‌افزوده را افزایش می‌بخشد. بدون این زیرساخت، صادرات ایران در بازارهای رقابتی مانند چین و اروپا با مشکل مواجه می‌شود. برای مثال، توسعه ناوگان سرد می‌تواند هزینه‌های لجستیکی را تا ۲۰درصد کاهش دهد و صادرات را به سطوح بالاتری برساند. همچنین تجهیز شناورهای صیادی به تجهیزات برودتی و مکانیزاسیون فرایندها، جهش در تولید و عرضه را ممکن می‌سازد. در سطح جهانی، زنجیره سرد نقش کلیدی در صادرات آبزیان دارد و ایران با تقویت آن می‌تواند سهم خود را از بازار جهانی افزایش دهد.

سیمای ناترازی ناوگان حمل‌ونقل سرد
محصولات شیلاتی مانند میگو، ماهی و خاویار به دلیل فسادپذیری بالا، نیازمند زنجیره سرد یکپارچه از مرحله تولید تا تحویل به بازارهای هدف هستند. هیچ آمار جامع و به‌روز در منابع عمومی در دسترس نیست که نشان دهد دقیقاً چند دستگاه کامیون یخچال‌دار با شرایط بین‌المللی برای حمل محصولات شیلاتی وجود دارد. بااین‌حال هرچند در بندر شهیدرجایی و برخی بنادر کشور اقدامات برای ایجاد سردخانه و کانتینر یخچالی صورت گرفته، اما مشخص است که ظرفیت آنه‌ا هنوز پاسخگوی تمام کالاهای صادراتی نیست. به باور کارشناسان و براساس اظهارات فعالان صنعت شیلات کشور، نبود ناوگان سرد باعث می‌شود محصولات در طول مسیر یا در بنادر با تأخیر زیاد مواجه شوند که کیفیت و طراوت آن‌ها آسیب ببیند. در چنین شرایطی اگر کیفیت محصولات صادراتی افت داشته باشد، در عمل موجب از دست رفتن بازارها خواهد شد.
برخی گزارش‌های منتشرشده از سوی رسانه‌ها نشان می‌دهد که ناوگان حمل‌ونقل سرد‌(شامل کانتینرهای یخچالی، کامیون‌های یخچال‌دار و سردخانه‌های مجهز) نقش کلیدی در حفظ کیفیت، کاهش ضایعات و افزایش ارزش‌افزوده ایفا می‌کند. بدون این زیرساخت، ایران نمی‌تواند از پتانسیل تولید سالانه بیش از ۱.۸میلیون تن آبزیان‌(طبق اهداف برنامه هفتم توسعه) برای دستیابی به صادرات یک‌میلیارد دلاری بهره ببرد. این ناوگان نه‌تنها رقابت‌پذیری ایران را در بازارهای جهانی مانند چین، ویتنام و اروپا افزایش می‌دهد، بلکه به کاهش هزینه‌های لجستیکی‌(که بیش از ۲۰درصد هزینه‌های صادراتی را تشکیل می‌دهد) کمک می‌کند
ایران نیز با وجود رشد تولید شیلات، با کمبود شدید ناوگان سرد روبه‌روست. براساس برآوردهای کارشناسان، نیاز سالانه به ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰کانتینر یخچالی برای صادرات شیلات وجود دارد، در حالی‌که ظرفیت تولید داخلی تنها ۵۰۰ تا ۱۰۰۰واحد است. شرکت کشتیرانی ایران تنها ۲۰۰کانتینر یخچال‌دار دارد، در حالی‌که بیش از ۵۰درصد صادرات و واردات کشور‌(شامل شیلات) فسادپذیر است. همچنین کمبود کلی کانتینرهای یخچالی در کشور بیش از ۶هزار واحد تخمین زده می‌شود. همچنین حدود 3۰-2۰درصد محصولات شیلاتی به دلیل قطع زنجیره سرد در فرایند حمل (مانند فاصله سردخانه‌ها از بنادر) فاسد یا کیفیت خود را از دست می‌دهند که منجر به کاهش ارزش صادراتی تا 20-15درصد می‌شود.

ناوگان سرد، پاشنه آشیل صادرات شیلات
خرید و نگهداری ناوگان حمل‌ونقل یخچال‌دار و احداث سردخانه‌های استاندارد، نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است. عدم‌وجود تسهیلات بانکی مناسب و حمایت‌های دولتی، سرمایه‌گذاران را از ورود به این حوزه منصرف می‌کند. همچنین بخش قابل‌توجهی از ناوگان موجود، قدیمی و فرسوده است و نیاز به نوسازی دارد. فناوری‌های قدیمی علاوه‌بر مصرف انرژی بالا، توانایی حفظ دمای دقیق و پایدار را ندارند. از طرف دیگر، زیرساخت‌های جاده‌ای و بنادر، به‌خصوص در مناطق جنوبی کشور، نیازمند توسعه و بهبود است تا امکان حمل‌ونقل سریع‌تر و ایمن‌تر فراهم شود. برخی معتقدند که نبود هماهنگی کافی میان سازمان‌های متولی مانند سازمان شیلات، وزارت راه و شهرسازی و گمرک، فرایندهای صادراتی را کند و پیچیده کرده است.
وجود و توسعه ناوگان لجستیکی سرد و حمل‌ونقل سرد یکی از پیش‌شرط‌های حیاتی برای ارتقای صادرات شیلات است. بدون این زیرساخت نمی‌توان کیفیت را حفظ کرد، بازارهای حساس را فتح نمود و ضایعات را کاهش داد. با توجه به انگیزه‌ها‌(رشد صادرات، ارزآوری، اشتغال منطقه‌ای) و برخی اقدامات شروع‌شده، فرصت مناسبی وجود دارد تا با برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری منطقی، عقب‌ماندگی را جبران کرد. عدم‌توجه به لجستیک سرد می‌تواند نه‌فقط مانع رشد صادرات باشد، بلکه هزینه‌های عملیاتی را برای صادرکننده افزایش دهد و فرصت‌های بازار را برای رقبا واگذارد.
ناوگان لجستیکی سرد، به عنوان پاشنه آشیل صادرات شیلات ایران، می‌تواند با سرمایه‌گذاری هدفمند (حدود ۵۰۰میلیون دلار برای نوسازی) به رشد ۵۰درصدی صادرات تا سال‌۱۴۰۵ منجر شود. دولت و بخش خصوصی باید با تدوین برنامه ملی زنجیره سرد و رفع موانع نهادی، این ظرفیت را فعال کنند. بدون اقدام فوری، ایران فرصت تبدیل‌شدن به هاب شیلاتی منطقه را از دست خواهد داد. با توجه به پتانسیل عظیم ایران در حوزه شیلات، رفع کمبودهای موجود در زنجیره سرد و سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین، می‌تواند نه‌تنها به توسعه صادرات، بلکه به شکوفایی اقتصاد ملی و ایجاد اشتغال نیز منجر شود.