مروری بر دوگزینه کریدوری ایران برای مقابله با نفوذ آمریکا در قفقاز 
​​​​​​​گروه ترانزیت- سعید قلیچی - حالا مدتی است که کریدور زنگزور‌(مسیری کلیدی از آذربایجان به نخجوان از طریق جنوب ارمنستان) به نمادی از رقابت‌های بزرگ قدرت‌ها تبدیل شده است. این کریدور در توافق صلح ارمنستان-آذربایجان در اوت‌۲۰۲۵ تحت میانجی‌گری ایالات متحده به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» تغییر نام داد. براساس توافق‌های صورت‌گرفته نه‌تنها دسترسی مستقیم آذربایجان به نخجوان از طریق این کریدور فراهم می‌شود، بلکه آمریکا را به عنوان مدیر انحصاری توسعه و بهره‌برداری از آن برای ۹۹سال، در قلب قفقازجنوبی مستقر می‌سازد. این توسعه که با سرمایه‌گذاری‌های عظیم ۱۰۰میلیارد دلاری همراه است، می‌تواند تجارت اوراسیا را دگرگون کند و هزینه‌های انرژی اروپا را ۱۰ تا ۱۵درصد کاهش دهد. بااین‌حال بسیاری از کارشناسان معتقدند که این کریدور برای ایران، روسیه و چین، بیش از یک پروژه ترانزیتی، تهدیدی استراتژیک است که نفوذ غرب را گسترش می‌دهد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، حضور آمریکا در کریدور زنگزور که عملاً ایران را از دسترسی مستقیم به ارمنستان، قفقاز و اروپا محروم می‌کند، تبعات گسترده‌ای برای بازیگران منطقه‌ای و جهانی به همراه دارد. به باور برخی کارشناسان، این کریدور برای ایران به معنای از دست دادن اهرم‌های ژئوپلیتیک حیاتی است. این در حالی است که تهران برای سال‌ها از مسیرهای ترانزیتی از طریق ارمنستان برای دور زدن تحریم‌ها و دسترسی به بازارهای اروپایی بهره برده است.
در چنین شرایطی برخی تحلیلگران معتقدند که با حضور آمریکا در کریدور زنگزور، ایران با «محاصره استراتژیک» روبه‌رو خواهد شد. به نظر می‌رسد مسیر جدید، دسترسی ایران را تا اندازه‌ای به کشورهای شمالی محدود می‌کند. این اتفاق در عمل درآمدهای ترانزیتی را کاهش داده و نفوذ ترکیه و آذربایجان‌(متحدان نزدیک آمریکا) را در مرزهای شمالی ایران تقویت می‌کند. به باور کارشناسان، این اقدام بخشی از استراتژی ۳۴ساله آمریکا برای دور زدن ایران است.

گزینه‌های پیش روی ایران
تهران در چنین شرایطی، دوگزینه اصلی برای مقابله با این تغییرات در اختیار دارد؛ کریدور شمال-جنوب و کریدور خلیج فارسدریای سیاه. اما نکته کلیدی اینجاست که با وجود گذشت بیش از یک‌ماه از توافق زنگزور، هیچ گام عملی ملموسی برای فعال‌سازی این دومسیر از سوی ایران برداشته نشده است.
نخستین گزینه ایران، یعنی کریدور شمال-جنوب بیش از دو دهه پیش میان ایران، روسیه و هند امضا شد. هدف این طرح، اتصال بندرعباس و سایر بنادر جنوبی ایران به روسیه و اروپا از مسیر جمهوری آذربایجان، دریای خزر یا کشورهای آسیای مرکزی بود. شاهراه اصلی این پروژه، خط ریلی ۱۶۰کیلومتری رشت-آستارا به‌شمار می‌رود؛ مسیری که تکمیل آن می‌تواند بار ترانزیتی ایران را چندین برابر کند. با وجود وعده وام ۱.۶میلیارد دلاری روسیه و آزادسازی حدود نیمی از اراضی مسیر، پروژه همچنان با کندی پیش می‌رود و تأمین مالی پایدار، بزرگ‌ترین مانع آن است. در حالی‌که زمان‌بندی رسمی وزارت راه و شهرسازی، چهارسال برای تکمیل پروژه اعلام شده، کارشناسان معتقدند بدون منابع مطمئن و مداوم، این خط ریلی در کوتاه‌مدت به بهره‌برداری نخواهد رسید. بیش از یک‌ماه از توافق کریدور زنگزور با میانجی‌گری آمریکا می‌گذرد. در مقابل، ایران دوطرح راهبردی «کریدور شمال ـ‌ جنوب» و «خلیج فارس ـ دریای سیاه» را به‌ عنوان جایگزین‌های ژئوپلیتیکی معرفی کرده، اما هنوز نشانه‌ای از پیشرفت جدی و عملی در این پروژه‌ها به چشم نمی‌خورد.
دومین گزینه، کریدور خلیج فارس–دریای سیاه است که در سال‌۲۰۱۶ توسط ایران مطرح شد. این مسیر قرار است کالاهای ایرانی را از طریق ارمنستان و گرجستان به بنادر پوتی و باتومی در دریای سیاه برساند و سپس به اروپا متصل کند. مزیت اصلی این طرح، کاهش ۳۰درصدی زمان و هزینه تجارت و همچنین کاهش وابستگی ایران به ترکیه و آذربایجان در مسیر اروپاست. علاوه‌بر این، کریدور یادشده ایران را به چهار حوزه دریایی خلیج فارس، عمان، خزر و دریای سیاه متصل می‌کند و جذابیتی ویژه برای کشورهایی مانند هند دارد. بااین‌حال، این پروژه هنوز در مرحله رایزنی‌های دیپلماتیک باقی مانده و نشانه‌ای از آغاز عملیات اجرایی مشاهده نمی‌شود.

سرنوشت طرح‌های ایران، روسیه
 و چین در منطقه
برخی کارشناسان معتقدند که ایران باید پروژه تقویت دالان شمال-جنوب را به‌ صورت تسریع‌شده اجرا کند؛ با تمرکز بر اتصال بندر چابهار به روسیه از طریق ارمنستان، آذربایجان و آسیای‌میانه. همچنین ایران می‌تواند پیشنهاد راه‌اندازی «سازوکار منطقه‌ای همکاری ترانزیتی قفقازجنوبی» را ارائه کند؛ با مشارکت ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و حتی روسیه و ترکیه. هدف، تدوین قواعد بازی مشترک برای ترانزیت و تعرفه‌های جاده‌ای و ریلی است. از طرف دیگر، تسهیل خدمات گمرکی، اتصال لجستیکی هوشمند و حمایت از شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی ایرانی می‌تواند مزیت رقابتی ایران را افزایش دهد.
به اعتقاد صاحب‌نظران؛ ایران باید ضمن حفظ روابط با ارمنستان، از گشودن کانال‌های جدید ارتباطی با باکو و آنکارا نیز ابا نکند. حفظ تعادل در این میدان رقابت، تنها با دیپلماسی چندسطحی امکان‌پذیر است. پروژه زنگزور، آزمونی واقعی برای ایران در درک و به‌کارگیری ظرفیت‌های ژئواکونومی است. سیاست خارجی که تنها به تحرکات نظامی یا شعار‌های دفاعی متکی باشد، از قافله قدرت اقتصادی جا خواهد ماند.
البته در کنار ایران و روسیه، چین نیز که برای بهره‌مندی از مسیر موسوم به کریدور میانی و انتقال کالاهایش به اروپا از راه افتادن مسیر ریلی جنوب ارمنستان منتفع می‌شد، اکنون منافع خود را در خطر می‌بیند، چراکه در صورت عملی‌شدن طرح آمریکایی برای این راهگذر، یکی از مسیر‌های مهم انتقال زمینی کالا‌های چینی به اروپا تحت احاطه رقیب آنان قرار می‌گیرد.
با این تفاسیر، این پیشنهاد نه‌تنها روس‌ها را با جدیت بیشتر نسبت به قبل در کنار ایران در این مسئله قرار خواهد داد، بلکه حساسیت ایران را نیز دوچندان کرده و حتی چین را به اقدام علیه این طرح وا خواهد داشت. اگر تاکنون ایران به‌تنهایی برای جلوگیری از تسلط آذربایجان و ترکیه بر مرز خود با ارمنستان حاضر به اقدام نظامی بود، حالا و با به میان آمدن پای آمریکایی‌ها و همراه‌شدن روس‌ها و چینی‌ها، این آمادگی جدی‌تر از پیش نیز خواهد شد.
طراحان این طرح همانطور که نسبت به اراده ملت ایران در ایستادگی برابر تعرض دو ارتش آمریکایی و صهیونی دچار خطای محاسباتی شدند، اکنون نیز در برآورد خود از اراده ایران در حفظ مرز‌ها و مسیر‌های راهبردی خود گرفتار خوش‌خیالی شده‌اند. ایران و البته روسیه اجازه نخواهند داد پای ناتو و آمریکا با عناوینی چون شرکت خصوصی و توافق منطقه‌ای به قفقازجنوبی باز شود. بااین‌حال، در روزهای گذشته برخی رسانه‌ها در گزارش‌های خود اعلام کردند که طرح کریدور زنگزور در پارلمان ارمنستان مورد موافقت و تصویب قرار گرفته است. این گزارش‌ها همچنین نشان‌دهنده عقب‌نشینی روسیه از مخالفت با حضور آمریکا در این پروژه‌ است. مسئولان اتحادیه اروپا نیز به صورت ضمنی از راه‌اندازی زنگزور استقبال کرده‌اند.
حالا اما با نزدیک‌ترشدن رویای ساخت کریدور به واقعیت، اروپا امیدوار است راه‌اندازی زنگزور بتواند علاوه‌بر تسهیل حمل بار میان شرق و غرب، امنیت انرژی خود را نیز با منابع گازی دریای خزر، تامین و گاز وارداتی از کشورهای قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان را جایگزین گاز صادراتی روسیه کند. این در حالی است که برخی کارشناسان همچنان معتقدند، دولت ایالات متحده آمریکا از اجرای چنین پروژه‌ای در منطقه قفقاز به دنبال افزایش ضریب نفوذ اقتصادی و سیاسی است. 
تخمین‌های مرکز سیاست‌گذاری دریای خزر نیز نشان می‌دهد که هزینه تامین زیرساخت‌های لازم برای کریدور زنگزور بین ۵ الی ۱۰سال آینده، ۳ الی ۵میلیون دلار است. در آذربایجان نیز «مرکز تحلیل اصلاحات اقتصادی و ارتباطات» معتقد است که بهره‌برداری از زنگزور، توانایی جمهوری آذربایجان برای صادرات را تا ۷۰۰میلیون دلار بیش از ارقام فعلی افزایش خواهد داد که این رقم معادل ۲درصد تولید ناخالص داخلی این کشور است. همین ارقام، ساخت چنین کریدور جاده‌ای-ریلی را توجیه‌پذیر خواهند کرد.