بهبود جایگاه ایران در تعاملات ریلی منطقه‌ای چه پیامی دارد؟
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل- «جایگاه ایران در تعاملات ریلی با کشورهایCIS بهبود یافته و حالا امکان ورود واگن‌های ایرانی به کشورهایCIS فراهم شده است». این جملات بخشی از صحبت‌های روز گذشته جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران است. او این صحبت‌ها را روز یکشنبه و در نشست مجمع عمومی عادی سالانه شرکت راه‌آهن مطرح کرده است. پیشرفت عملکرد، افزایش بهره‌وری و ترانزیت ریل‌پایه، توسعه ناوگان و پیاده‌سازی موفق دیپلماسی ریلی در یک‌سال گذشته، مواردی بود که موجب شده تا شاهد بهبود جایگاه صنعت ریلی کشور در حمل‌ونقل و همچنین بهبود سیمای دیپلماسی ریلی جمهوری اسلامی ایران باشیم. مسئولان شرکت راه‌آهن همچنین تاکید می‌کنند که ثبت رکورد حمل پنج‌میلیون تن بار بین‌المللی ریلی شامل ترانزیت، صادرات و واردات در سال گذشته عملکرد شاخصی بوده و در عمل منشا افزایش درآمدهای ارزی برای کشور است.
به گزارش اقتصاد سرآمد، حمل‌ونقل ریلی ایران در مسیر توسعه قرار گرفته و با شتاب زیادی در حال پیشرفت است. گسترش همکاری‌های ریلی با کشورهای منطقه و به‌ویژه همسایگان موجب شده تا ایران از جایگاه ویژه و استراتژیکی در محل تقاطع کریدورهای اصلی تجارت منطقه برخوردار باشد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی، پلی بین آسیای مرکزی، قفقاز، خاورمیانه و بنادر جنوب به خلیج فارس و دریای عمان، از جایگاه استراتژیک ویژه‌ای برخوردار است. گسترش شبکه ریلی و همکاری در حمل‌ونقل ریلی با کشورهای همسایه یکی از ابزارهای مهم سیاست خارجی و اقتصادی است که می‌تواند ایران را در برابر فشارهای اقتصادی و تحریم‌ها مقاوم‌تر کند. کارشناسان معتقدند که دیپلماسی ریلی ایران، با تمرکز بر آسیای مرکزی، نه‌تنها روابط اقتصادی را تقویت می‌کند، بلکه موقعیت استراتژیک تهران را در اوراسیا تثبیت می‌نماید. با وجود چالش‌هایی مانند تنش‌های منطقه‌ای، این ابتکارها پتانسیل تبدیل ایران به هاب ترانزیتی جهانی را دارند. در جهانی پرتلاطم، ریل‌ها نه‌تنها بار حمل می‌کنند، بلکه پلی برای صلح و رونق اقتصادی می‌سازند.
روز گذشته مدیرعامل شرکت راه‌آهن با استناد به آخرین آمارهای موجود، حجم بار مورد مبادله میان شرق و غرب از طریق پروژه ریلی کمربند و جاده را بیش از ۴۵۰میلیون تن عنوان و تصریح کرد: شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین در گفت‌وگوی اخیر خود با رئیس‌جمهور کشورمان، با پیشنهاد تاسیس مسیر جنوبی کمربند و جاده از خاک ایران، از اتصال ریلی چین به اروپا از میسر ایران استقبال کرده که این موضوع نویدبخش توسعه چشمگیر ترانزیت ریل پایه از مسیر ایران است. معاون وزیر راه و شهرسازی، افزایش مشارکت بخش خصوصی در توسعه ناوگان و شبکه ریلی را از اولویت‌های راه‌آهن دانست و ارزش قراردادهای سرمایه‌گذاری شرکت‌های خصوصی در یک‌سال گذشته را بیش از ۸۰همت اعلام کرد. ذاکری همچنین ارتقای امینی و توسعه ناوگان ریلی را از دیگر راهبردهای کلان دولت چهاردهم درخصوص راه‌آهن عنوان کرد و ضمن ابراز خرسندی از کاهش و روند نزولی سوانح ریلی، از افزایش تعداد لکوموتیوهای آماده به‌کار از ۴۸۰دستگاه به ۵۵۵دستگاه در یک‌سال گذشته خبر داد.

گام‌های عملی برای اتصال منطقه‌ای
ایران در سال‌های اخیر، با تمرکز بر دیپلماسی حمل‌ونقل، چندین توافق کلیدی با کشورهای همسایه امضا کرده است. این قراردادها نه‌تنها ظرفیت ترانزیت را افزایش می‌دهند، بلکه به عنوان ابزاری برای تنوع‌بخشی به روابط اقتصادی عمل می‌کنند. یک بررسی اجمالی به اخبار منتشرشده در زمینه توسعه همکاری‌های ریلی ایران و سایر کشورهای منطقه نشان می‌دهد که در مردادماه سال‌جاری، ایران و ترکمنستان توافق کردند دو خط ریلی دوگانه در مرز سرخس بسازند تا حمل‌ونقل بار بین دوکشور را تسهیل کنند. این پروژه، ظرفیت عبور سالانه بیش از ۱۵میلیون تن کالا را هدف قرار داده است. همچنین با اجرایی‌شدن طرح ابتکاری کریدور پنج ملت؛ ایران به افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان از مسیر ریلی متصل می‌شود. این طرح هم‌اکنون در حال پیشرفت بوده و هدف آن ایجاد مسیری مستقیم از آسیای مرکزی به بنادر ایران است.
توافق شش‌جانبه چین-ایران-اروپا دیگر توافقی بوده که در ماه‌های گذشته درباره آن خبرهایی منتشر شده است. بر این اساس، نمایندگان قزاقستان، چین، ازبکستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه توافقی برای توسعه خط ریلی از چین به ایران و سپس اروپا امضا کردند. این کریدور، آسیای مرکزی را به عنوان هاب لجستیکی برجسته می‌سازد. همچنین در تابستان امسال ایران و چین قراردادی برای برق‌رسانی ۱۰۰۰کیلومتر از خط ریلی رازی-سرخس امضا کردند که بخشی از استراتژی «نگاه به شرق» ایران است. علاوه‌بر این، ایران مسیرهای جدیدی به تاجیکستان، افغانستان و ترکیه بازگشایی کرده و توافق آزاد تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا‌(شامل قزاقستان و قرقیزستان) اجرایی شده است. این توافق‌ها، اغلب بر پایه مذاکرات دوجانبه و چندجانبه بنا شده‌اند.
همکاری ریلی ایران و کشورهای آسیای مرکزی، فراتر از حمل‌ونقل، یک بعد استراتژیک عمیق دارد. از منظر اقتصادی، این پیوندها حجم تجارت را افزایش می‌دهند؛ برای مثال، تجارت ایران با این کشورها از ۲میلیارد دلار در ۲۰۲۰ به بیش از ۵میلیارد دلار در ۲۰۲۵ رسیده است. ایران با کنترل مسیرهای ترانزیت، به هاب لجستیکی تبدیل می‌شود و درآمدهای ترانزیتی سالانه تا یک‌میلیارد دلار را هدف قرار داده است. از دیدگاه استراتژیک، این همکاری‌ها بخشی از استراتژی «نگاه به شرق» ایران است که بر توسعه لجستیک و تجارت تمرکز دارد. برای کشورهای آسیای مرکزی، ایران مسیری جایگزین برای وابستگی به روسیه یا چین فراهم می‌کند، در حالی‌که برای ایران، این روابط فشار اقتصادی غربی را کاهش می‌دهد. علاوه‌بر این، پروژه‌هایی مانند اتصال به ترکیه از طریق قفقاز، ایران را به اروپا متصل می‌کند و تنوع ژئوپلیتیکی ایجاد می‌نماید.

مسیر اتصال کریدورها به آب‌های بین‌المللی 
کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی، مانند قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان برای دسترسی به اقیانوس‌ها به مسیرهای ترانزیتی وابسته‌اند. بنادر ایران – بندرعباس و چابهار – نقش حیاتی در این معادله ایفا می‌کنند. کریدور پنج ملت، دسترسی مستقیم این کشورها به بنادر ایران را فراهم می‌کند و زمان حمل کالا از چین به خلیج فارس را از ۴۵روز به ۱۵روز کاهش می‌دهد. تهران در سال‌۲۰۲۳ پیشنهاد استفاده از این بنادر را به قرقیزستان داد و در ۲۰۲۵، مذاکرات با تاجیکستان برای اتصال ریلی به چابهار نهایی شد. این اتصال نه‌تنها هزینه‌های لجستیکی را ۳۰درصد کاهش می‌دهد، بلکه امنیت انرژی و تجارت را افزایش می‌دهد. برای هند نیز، چابهار مسیری برای دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی بدون عبور از پاکستان است که این امر موقعیت ایران را به عنوان شریک استراتژیک تقویت می‌کند.
ایران نیز با قرارگیری در تقاطع محورهای جهانی، به عنوان «پل اوراسیا» عمل می‌کند. در کریدور شمال-جنوب، ایران مسیری ۷۲۰۰کیلومتری از هند و خلیج فارس به روسیه و اروپا فراهم می‌کند که هدف آن حمل ۵۰میلیون تن کالا تا ۲۰۳۰ است. روسیه با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ایرانی، این کریدور را تقویت کرده است. در محور شرق-غرب، ایران بخشی از اوراسیا لندبریج است و با اتصال به چین و ترکیه، اروپا را به آسیا متصل می‌کند. توسعه‌INSTC و کریدور خلیج فارس-دریای سیاه، ایران را به هاب ترانزیتی تبدیل کرده و درآمدهای اقتصادی آن را دوبرابر می‌کند. این موقعیت، ایران را از وابستگی به کانال سوئز یا تنگه هرمز رها می‌سازد و انعطاف‌پذیری ژئوپلیتیکی ایجاد می‌کند.
کارشناسان باور دارند که تحریم‌های غربی، اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده، اما کریدورهای ریلی نقش زیادی در کاهش اثر تحریم‌ها عمل می‌کنند. کریدور جدید چین-ایران، که در ماه‌های گذشته راه‌اندازی شد، کالا را در کمتر از ۱۵روز از چین به ایران منتقل می‌کند و تنگه هرمز را دور می‌زند که این امر تأثیر تحریم‌ها را 30-2۰درصد کاهش می‌دهد. کریدور شمال–جنوب با روسیه، هزینه‌های تجاری را ۳۰درصد پایین می‌آورد و تحریم‌های بانکی را دور می‌زند. علاوه‌بر این، مسیرهای شرقی تنوع تجاری ایجاد کرده و ایران را به خریدار عمده محصولات آسیای مرکزی تبدیل می‌کنند. تحلیل‌ها نشان می‌دهد این کریدورها می‌توانند‌GDP ایران را تا ۲درصد افزایش دهند و بیکاری را در مناطق مرزی کاهش دهند.