محیط‌زیست اقیانوسی با چه تهدیدها و خطراتی مواجه است؟
​​​​​​​گروه دریاپایه - سید عمران طباطبایی - دریا یکی از شگفت‌انگیزترین و حیاتی‌ترین بسترهای طبیعی کره‌زمین است که نه‌تنها پهنه‌ای وسیع از سطح زمین را در بر گرفته، بلکه نقشی اساسی در شکل‌گیری زندگی، تعادل اقلیمی و چرخه‌های طبیعی دارد. اکوسیستم دریا مفهومی بسیار گسترده است که شامل موجودات ریز و درشت، ارتباطات پیچیده بین آن‌ها، بسترهای گوناگون دریایی، جریان‌های آبی، تغییرات دما، چرخه‌های غذایی و هزاران عنصر درهم‌تنیده دیگر می‌شود. وقتی از اکوسیستم دریا سخن می‌گوییم، منظور تنها چند گونه ماهی یا جلبک نیست، بلکه به شبکه‌ای بسیار بزرگی اشاره داریم که هر جزئی از آن در پیوند با جزئی دیگر قرار دارد و کوچک‌ترین تغییر در هر بخش می‌تواند تأثیرات عظیمی بر بخش‌های دیگر بگذارد.
به گزارش اقتصاد سرآمد، سید عمران طباطبایی، فعال رسانه‌ای در مطلبی به بررسی جایگاه اقیانوس‌ها برای حفظ حیات در کره‌زمین پرداخته است. نگارنده در این مطلب با نگاهی به شگفتی‌ها و جلوه‌های حیات در اقیانوس‌ها، نکاتی را پیرامون اهمیت استراتژیک حفظ محیط‌زیست اقیانوسی مطرح کرده و مورد بررسی قرار داده است. این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
اگر به تاریخ زمین نگاهی بیندازیم، دریاها از نخستین روزهای پیدایش زندگی، مأوای اصلی زیست‌مندان بوده‌اند. میلیاردها سال پیش، نخستین سلول‌های زنده در اعماق اقیانوس‌ها شکل گرفتند. این سلول‌های ساده به تدریج تکامل یافتند و به گونه‌های پیچیده‌تر تبدیل شدند. جلبک‌ها، مرجان‌ها، ماهی‌ها، خزندگان دریایی، پستانداران دریایی و بی‌مهرگان همگی فرزندان همان بستر نخستین هستند. دریا همچون مادری مهربان، بستری امن برای پرورش و تکامل گونه‌ها فراهم کرده و به همین دلیل است که هنوز هم تنوع‌زیستی در دریاها بسیار بیشتر از خشکی است. بسیاری از گونه‌ها حتی هنوز برای ما ناشناخته باقی مانده‌اند و دانشمندان تخمین می‌زنند که تنها بخش کوچکی از کل تنوع‌زیستی دریایی کشف و شناسایی شده است.

زنجیره غذایی در اکوسیستم اقیانوس‌ها
وقتی اکوسیستم دریا را در نظر می‌گیریم، باید به روابط غذایی توجه ویژه‌ای کنیم. زنجیره غذایی دریایی از ساده‌ترین موجودات یعنی فیتوپلانکتون‌ها آغاز می‌شود. این موجودات میکروسکوپی با استفاده از نور خورشید فتوسنتز می‌کنند و انرژی را به صورت زیست‌توده ذخیره می‌سازند. آن‌ها پایه و اساس حیات دریایی هستند. زئوپلانکتون‌ها از فیتوپلانکتون‌ها تغذیه می‌کنند، ماهی‌های کوچک از زئوپلانکتون‌ها، ماهی‌های بزرگ‌تر از ماهی‌های کوچک و همین‌طور تا برسیم به شکارچیان رأس زنجیره مانند کوسه‌ها و نهنگ‌ها. این چرخه‌ انرژی و ماده اگرچه ساده به نظر می‌رسد، اما در عمل بسیار پیچیده و ظریف است. به‌هم‌خوردن تعادل در هر سطحی می‌تواند کل چرخه را مختل کند. برای مثال، اگر صید بی‌رویه ماهی‌های کوچک صورت گیرد، هم زئوپلانکتون‌ها بیش از حد رشد می‌کنند و هم ماهی‌های بزرگ‌تر دچار کمبود غذا می‌شوند.
علاوه بر زنجیره غذایی، نقش جریان‌های دریایی در پویایی اکوسیستم بسیار مهم است. جریان‌های عظیم اقیانوسی مانند گلف‌استریم یا جریان‌های سرد قطبی، موادغذایی و مواد مغذی را در پهنه‌های مختلف توزیع می‌کنند و دمای مناطق مختلف را تعدیل می‌بخشند. این جریان‌ها همچون رگ‌های خونی زمین هستند که حیات را در بخش‌های گوناگون به گردش درمی‌آورند. اگر این جریان‌ها متوقف شوند یا تغییر مسیر دهند، نه‌تنها حیات دریایی، بلکه اقلیم کل سیاره دچار دگرگونی می‌شود.
اکوسیستم دریا همچنین زیستگاه گونه‌های شگفت‌انگیزی است که برخی از آن‌ها برای بقای خود سازگاری‌های خارق‌العاده‌ای یافته‌اند. در اعماق تاریک اقیانوس، جایی که نور خورشید هرگز نفوذ نمی‌کند، موجوداتی زندگی می‌کنند که از انرژی شیمیایی منابع گرمایی اعماق دریا تغذیه می‌کنند. این اکوسیستم‌های هیدروترمال نشان می‌دهند که زندگی می‌تواند حتی بدون نور خورشید نیز دوام بیاورد. برخی ماهی‌های اعماق دریا دارای چراغ‌های زیستی هستند که با استفاده از باکتری‌های همزیست نور تولید می‌کنند و از آن برای جذب شکار یا جفت استفاده می‌کنند. اختاپوس‌ها با توانایی شگفت‌انگیز تغییر رنگ و بافت پوست خود، نمونه‌ای دیگر از شگفتی‌های تکامل در بستر دریا هستند.

اکوسیستم‌های اقیانوسی در معرض خطر
این اکوسیستم بی‌نظیر همواره در معرض تهدیدهای گوناگون قرار دارد. فعالیت‌های انسانی همچون صید بی‌رویه، آلودگی نفتی، ورود پلاستیک‌ها به دریا، تغییرات اقلیمی و اسیدی‌شدن آب‌ها از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده هستند. برای مثال، آلودگی پلاستیکی به قدری گسترده شده که در برخی نقاط اقیانوس توده‌هایی عظیم از زباله‌های پلاستیکی شکل گرفته است. این پلاستیک‌ها توسط پرندگان دریایی و ماهی‌ها بلعیده شده و در نهایت وارد بدن انسان نیز می‌شوند. همچنین افزایش گازهای گلخانه‌ای باعث بالا رفتن دمای آب‌ها و ذوب یخ‌های قطبی شده و این تغییرات به‌طور مستقیم بر زیستگاه‌های دریایی مانند صخره‌های مرجانی تأثیر می‌گذارد.
صخره‌های مرجانی که به آن‌ها جنگل‌های بارانی دریا نیز گفته می‌شود، یکی از مهم‌ترین و متنوع‌ترین زیستگاه‌های دریایی هستند. هزاران گونه ماهی، سخت‌پوست، نرم‌تن و جلبک در این زیستگاه‌ها زندگی می‌کنند. مرجان‌ها بسیار حساس‌اند و کوچک‌ترین تغییر در دما یا ترکیب شیمیایی آب می‌تواند باعث سفیدشدگی و مرگ آن‌ها شود. در سال‌های اخیر به دلیل گرمایش جهانی، بسیاری از صخره‌های مرجانی در معرض نابودی قرار گرفته‌اند و این امر زنگ خطری جدی برای کل اکوسیستم دریایی به‌شمار می‌رود.
انسان برای بقا و رفاه خود وابستگی عمیقی به اکوسیستم دریا دارد. میلیون‌ها نفر در سراسر جهان از راه صید ماهی و فرآورده‌های دریایی امرارمعاش می‌کنند. بسیاری از داروهای جدید از ترکیبات شیمیایی موجودات دریایی استخراج می‌شوند. دریاها نقش اساسی در تولید اکسیژن دارند، چراکه فیتوپلانکتون‌ها بخش بزرگی از اکسیژن زمین را تولید می‌کنند. علاوه‌بر این، دریاها با جذب دی‌اکسیدکربن نقش مهمی در تنظیم اقلیم ایفا می‌کنند. اگر این ظرفیت‌ها از بین بروند، زندگی بشر به شدت تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

همکاری جهانی، لازمه حفاظت از اقیانوس‌ها
حفاظت از اکوسیستم دریا نیازمند همکاری جهانی است. هیچ کشوری به تنهایی نمی‌تواند این میراث مشترک را حفظ کند. ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، مدیریت پایدار صید و کاهش استفاده از پلاستیک تنها بخشی از اقداماتی است که باید در سطح جهانی و محلی انجام گیرد. آموزش و آگاهی‌بخشی به مردم درباره اهمیت دریاها نیز گام مهمی در این مسیر است. هر فرد می‌تواند با تغییر سبک زندگی خود، سهمی هرچند کوچک در حفاظت از این اکوسیستم داشته باشد.
اکوسیستم دریا به دلیل پهناوری بی‌حدومرز خود لایه‌های مختلفی دارد که هر لایه شرایط زیستی ویژه‌ای را فراهم می‌کند. لایه‌های سطحی که نور خورشید به آن‌ها می‌رسد، پرجنب‌وجوش‌ترین و متنوع‌ترین بخش دریا هستند، زیرا انرژی خورشیدی امکان رشد و فتوسنتز را برای فیتوپلانکتون‌ها و جلبک‌ها فراهم می‌آورد. در همین لایه‌های سطحی است که ماهی‌های رنگارنگ، پرندگان دریایی و بسیاری از گونه‌های مرجانی زندگی می‌کنند. هرچه به اعماق پایین‌تر برویم، شدت نور کاهش می‌یابد و محیط کم‌نور یا تاریک می‌شود. در این نواحی گونه‌هایی زندگی می‌کنند که برای بقا در تاریکی مطلق و فشار بسیار زیاد سازگار شده‌اند. ماهی‌های اعماق معمولاً چشم‌های بزرگی دارند یا به کمک نورزیستی (بیولومینسانس) شکار و ارتباط برقرار می‌کنند. فشار آب در اعماق به اندازه‌ای است که انسان با تجهیزات عادی توان حضور در آن را ندارد، اما گونه‌های دریایی طی میلیون‌ها سال تکامل به این شرایط سخت خو گرفته‌اند.
اکوسیستم دریایی تنها به آب و موجودات آن محدود نمی‌شود، بلکه سواحل، مصب‌ها، مانگروها، تالاب‌های شور و مناطق قطبی نیز بخشی از این نظام گسترده‌اند. برای نمونه، جنگل‌های مانگرو که در مناطق استوایی در مرز میان خشکی و دریا قرار دارند، نقشی کلیدی در تثبیت خاک، جلوگیری از فرسایش سواحل و فراهم آوردن پناهگاه برای بچه‌ماهی‌ها دارند. پرندگان مهاجر نیز در این زیستگاه‌ها استراحت می‌کنند و انرژی لازم برای ادامه سفر طولانی خود را به دست می‌آورند. تالاب‌های ساحلی نیز از مهم‌ترین فیلترهای طبیعی محسوب می‌شوند که آلاینده‌ها و مواد مغذی اضافی را جذب کرده و از ورود مستقیم آن‌ها به دریا جلوگیری می‌کنند. نابودی هریک از این زیستگاه‌های حاشیه‌ای به معنای تضعیف کل اکوسیستم دریایی است، زیرا حلقه‌های ارتباطی میان گونه‌ها و زیستگاه‌ها گسسته می‌شود.

دریا بستر حیات، فرهنگ و تمدن انسانی
دریا نه‌تنها بستر حیات طبیعی، بلکه بستر فرهنگ و تمدن انسانی نیز بوده است. از آغاز تاریخ، انسان‌ها در کنار دریاها سکونت گزیده‌اند و از منابع آن بهره‌برداری کرده‌اند. دریا مسیر تجارت، منبع غذا، الهام‌بخش هنر و ادبیات و بستری برای کشف سرزمین‌های جدید بوده است. اکوسیستم دریا در طول قرن‌ها در تعامل با انسان شکل گرفته، اما در دوران مدرن فشارهایی بسیار فراتر از ظرفیت تحمل آن بر این نظام تحمیل شده است. افزایش جمعیت، توسعه صنعتی، گسترش بنادر، حمل‌ونقل دریایی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی باعث شده که بسیاری از زیستگاه‌های دریایی در معرض خطر نابودی قرار گیرند.
یکی از مهم‌ترین بحران‌هایی که بر اکوسیستم دریایی سایه انداخته، تغییرات اقلیمی است. افزایش دمای زمین به‌طور مستقیم بر آب دریاها اثر گذاشته و باعث افزایش دمای سطحی آن‌ها شده است. این تغییر دما علاوه بر سفیدشدگی مرجان‌ها، مهاجرت گونه‌ها را نیز موجب می‌شود. ماهی‌هایی که عادت داشتند در عرض‌های جغرافیایی خاصی زندگی کنند، ناگزیر می‌شوند برای یافتن شرایط مناسب‌تر به سمت قطب‌ها حرکت کنند. این جابه‌جایی ممکن است تعادل زنجیره غذایی در مناطق جدید را برهم بزند و گونه‌های بومی را تهدید کند. از سوی دیگر، اسیدی‌شدن آب دریاها که ناشی از جذب بیش از حد دی‌اکسیدکربن اتمسفر است، پوسته‌سازی بسیاری از موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، صدف‌ها و برخی پلانکتون‌ها را مختل می‌کند. اگر این موجودات قادر به ساخت پوسته‌های کلسیمی خود نباشند، کل زنجیره غذایی در معرض خطر فروپاشی قرار خواهد گرفت.از دیگر مشکلات جدی اکوسیستم دریا، ورود آلاینده‌هاست. هرسال میلیون‌ها تن زباله پلاستیکی وارد دریاها می‌شود. این زباله‌ها نه‌تنها چهره دریا را مخدوش می‌کنند، بلکه به دام مرگباری برای موجودات دریایی تبدیل می‌شوند. لاک‌پشت‌هایی که کیسه‌های پلاستیکی را با عروس دریایی اشتباه می‌گیرند، پرندگانی که تکه‌های پلاستیک را می‌بلعند و نهنگ‌هایی که در تورها و طناب‌ها گرفتار می‌شوند، تنها نمونه‌هایی از این فاجعه‌اند. آلودگی نفتی نیز تهدید دیگری است که در اثر حوادث نفتکش‌ها یا تخلیه‌های غیرقانونی رخ می‌دهد و اثرات مخربی بر حیات دریایی دارد. لکه‌های نفتی لایه‌ای ضخیم روی سطح آب ایجاد می‌کنند و مانع تبادل اکسیژن میان هوا و آب می‌شوند. همین امر باعث خفگی موجودات و مرگ گسترده در اکوسیستم‌های آسیب‌دیده می‌شود.

نظام پیچیده اکوسیستم در دریاها
اکوسیستم دریا دارای نظام‌های پیچیده‌ای از همکاری و همزیستی است. بسیاری از گونه‌ها با یکدیگر روابط متقابل دارند. برای نمونه، ماهی‌های کوچکی به نام ماهی‌های تمیزکن در اطراف بدن ماهی‌های بزرگ‌تر یا حتی کوسه‌ها حرکت کرده و انگل‌ها و بقایای غذایی آن‌ها را می‌خورند. این رابطه به نفع هر دوطرف است؛ ماهی کوچک غذا به دست می‌آورد و ماهی بزرگ از شر انگل‌ها رها می‌شود. نمونه دیگر همزیستی مرجان‌ها با جلبک‌های میکروسکوپی است. این جلبک‌ها در بافت مرجان زندگی می‌کنند و از طریق فتوسنتز انرژی تولید کرده و بخشی از آن را در اختیار مرجان قرار می‌دهند. مرجان نیز پناهگاهی امن برای جلبک فراهم می‌کند. این روابط ظریف نشان می‌دهد که در اکوسیستم دریا هیچ موجودی به‌تنهایی زندگی نمی‌کند و همه در ارتباط با یکدیگر تعریف می‌شوند.
یکی دیگر از جلوه‌های مهم اکوسیستم دریایی نقش آن در چرخه‌های جهانی زمین است. چرخه آب، چرخه کربن و چرخه نیتروژن همگی تحت تأثیر مستقیم دریاها قرار دارند. تبخیر آب از سطح اقیانوس‌ها منبع اصلی بارندگی در سطح خشکی است. دریاها دی‌اکسیدکربن را جذب می‌کنند و بخشی از آن را در رسوبات کف دریا ذخیره می‌سازند. این فرایندها در طول میلیون‌ها سال به تعادل اقلیمی سیاره کمک کرده‌اند. اگر دریاها این نقش تنظیمی خود را از دست بدهند، تغییرات جوی شدت خواهد گرفت و زیست انسان نیز به خطر می‌افتد.دریا علاوه‌بر اهمیت زیست‌محیطی، ارزش اقتصادی عظیمی نیز دارد. صنایع شیلات، گردشگری ساحلی، حمل‌ونقل دریایی و استخراج منابع معدنی همگی بر بستر اکوسیستم دریا بنا شده‌اند. بااین‌حال، بهره‌برداری ناپایدار از این منابع می‌تواند به نابودی همان چیزی منجر شود که پایه معیشت میلیون‌ها نفر است. صید بی‌رویه نمونه بارزی از این مشکل است. در بسیاری از مناطق جهان ذخایر ماهی به شدت کاهش یافته‌اند و برخی گونه‌ها در آستانه انقراض قرار دارند. اگر مدیریت صید به ‌صورت پایدار صورت نگیرد، نه‌تنها گونه‌های هدف، بلکه کل زنجیره غذایی و معیشت جوامع ساحلی نیز نابود خواهد شد.

مسئولیت انسان‌ها برای حل چالش اقیانوس‌ها
انسان در برابر این چالش‌ها مسئولیت بزرگی دارد. حفاظت از اکوسیستم دریا نیازمند یک نگاه جامع و درازمدت است. ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی، کنترل آلودگی‌ها، توسعه فناوری‌های پاک و بازسازی زیستگاه‌های آسیب‌دیده تنها بخشی از اقدامات ضروری‌اند. علاوه بر آن، تغییر سبک زندگی روزمره مانند کاهش مصرف پلاستیک‌های یکبارمصرف، حمایت از شیلات پایدار و احترام به قوانین محیط‌زیستی می‌تواند نقش موثری در حفظ این اکوسیستم داشته باشد.
دریا سرشار از رازهایی است که هنوز برای انسان ناشناخته مانده. تخمین زده می‌شود که بیش از ۸۰درصد از اقیانوس‌ها هنوز به‌طور کامل کاوش نشده‌اند. هرسال گونه‌های جدیدی کشف می‌شوند که نشان می‌دهند طبیعت چه گستره‌ای از تنوع و خلاقیت دارد. پژوهش‌های علمی در اعماق دریا نه‌تنها به شناخت بهتر اکوسیستم کمک می‌کند، بلکه می‌تواند الهام‌بخش نوآوری‌های فناورانه نیز باشد. بسیاری از فناوری‌های پیشرفته در زمینه رباتیک، مواد جدید و حتی پزشکی از مشاهده و مطالعه موجودات دریایی الهام گرفته‌اند.