«دیپلماسی ریلی با آسیای‌میانه» جایگاه ایران را به‌‌عنوان یک بازیگر کلیدی در منطقه تثبیت می‌کند
​​​​​​​گروه حمل‌ونقل- امید اسماعیلی - اتصال ریلی ایران و قزاقستان به‌عنوان یکی از محورهای کلیدی کریدورهای ترانزیتی اوراسیا، نقش فزاینده‌ای در تقویت تجارت منطقه‌ای ایفا می‌کند. امضای اخیر تفاهم‌نامه توسعه حمل‌ونقل ریلی بین دوکشور در آلماتی، نه‌تنها نمادی از دیپلماسی موفق ریلی جمهوری اسلامی ایران است، بلکه چشم‌اندازی روشن برای افزایش درآمدهای ترانزیتی و اتصال آسیای‌میانه به بازارهای جهانی ترسیم می‌کند. به باور برخی کارشناسان؛ اتصال ریلی ایران و قزاقستان فراتر از یک پروژه زیرساختی، نمادی از دیپلماسی پویای ریلی جمهوری اسلامی بوده که بر پایه همکاری‌های منطقه‌ای بنا شده است.
به گزارش اقتصاد سرآمد، مدتی قبل بود که فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی دولت جمهوری اسلامی ایران در دیدار و گفت‌وگو با ممد آکممدوف، وزیر راه‌آهن ترکمنستان گفته بود: فعال‌سازی کریدور ریلی چین-ترکمنستان-قزاقستان-ایران یکی از برنامه‌های دارای اولویت در وزارت راه و شهرسازی است. فعال‌سازی این کریدور قطعا آینده منطقه را متحول کرده و ایران از هر ابتکاری برای توسعه این کریدور استقبال می‌کند. حالا صحبت از توافق جدی میان ایران و قزاقستان برای رفع موانع و چالش‌های موجود و شتاب گرفتن پروژه توسعه ترانزیت ریل‌پایه در رسانه‌ها منعکس شده است.
کارشناسان باور دارند که ایران و قزاقستان با موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، نقش فزاینده‌ای در کریدورهای ترانزیتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایفا می‌کنند. ایران نیز به‌عنوان پل ارتباطی خلیج‌فارس با آسیای‌میانه، قفقاز، روسیه و اروپا و قزاقستان به‌‌عنوان دروازه‌ای به آسیای‌مرکزی، هر دو در کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب جایگاه کلیدی دارند. ایران در قلب چهارراه ترانزیتی جهان قرار داشته و با دسترسی به آب‌های آزاد، مزیت مهمی نسبت به کشورهای محصور در خشکی مانند قزاقستان دارد. قزاقستان نیز با موقعیت جغرافیایی بین کشورهای بزرگ آسیای‌مرکزی، دروازه‌ای حیاتی برای انتقال کالا از چین و قزاقستان به سوی خاورمیانه و اروپاست.

توافق ریل‌پایه میان ایران و قزاقستان
روزهای پایانی هفته گذشته بود که روسای راه‌آهن ایران و قزاقستان بر افزایش حجم حمل‌و‌نقل ریلی میان دوکشور و تسهیل ترانزیت کالا از قلمرو دوکشور به کشورهای ثالث توافق کردند. آنطور که پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی گزارش داده، تفاهم‌نامه‌ای میان جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و آلدیبرگنوف، رئیس هیات‌مدیره راه‌آهن قزاقستان در شهر آلماتی قزاقستان و با هدف توسعه حمل‌و‌نقل ریلی، افزایش رقابت‌پذیری این حوزه و تضمین شرایط مطلوب برای حمل بار و ترانزیت کالا از طریق قلمرو دوکشور به کشورهای ثالث به امضا رسید. براساس این تفاهم‌نامه، حجم حمل‌ونقل ریلی بین ایران و قزاقستان به‌طور قابل‌توجهی افزایش خواهد یافت. همچنین توسعه حمل‌ونقل کانتینری در کریدور استراتژیک چین– قزاقستان –ترکمنستان- ایران و حمل ریلی محمولات معدنی از ایران به چین از طریق قزاقستان در دستور کار قرار گرفت.
این تفاهم‌نامه بر تضمین ایمنی حمل‌ونقل، بهبود سرعت، کاهش زمان تحویل کالا، توسعه حمل‌ونقل متقابل، سازماندهی تعاملات گمرکی، تبادل الکترونیکی داده‌ها، دستیابی به هدف حمل یک‌میلیون تن بار ترانزیتی در سال و اعمال تعرفه‌های ویژه و یکسان برای رقابت‌پذیری حمل‌ونقل ترانزیتی تمرکز دارد. موضوع دوسر بار کردن قطارهای کانتینری نیز در این تفاهم‌نامه مورد توجه قرار گرفت. گفتنی است آمارها حاکی از رشد حمل‌ونقل ریلی میان دوکشور در 8ماهه نخست سال‌۲۰۲۵ است. حجم کل بار جابه‌جاشده به ۸۱۵,۲۰۰تن رسیده که نسبت به سال گذشته چهاربرابر افزایش را نشان می‌دهد. این رشد شامل صادرات ۶۶۴,۷۰۰تنی‌(پنج‌برابر افزایش)، واردات ۳,۵۰۰تنی‌(۸۲درصد افزایش) و ترانزیت ۱۴۷,۰۰۰تنی‌(دوبرابر افزایش) است. حمل غلات قزاقستان به ایران با افزایشی نزدیک به 8برابر به ۵۶۹,۳۰۰تن رسیده که نشان‌دهنده موفقیت همکاری‌ها در این زمینه است.

چشم‌انداز توسعه ترانزیت ریل‌پایه برای ایران
تأکید بر توسعه ترانزیت ریلی، ایران نه‌تنها به اهداف اقتصادی خود دست می‌یابد، بلکه به‌عنوان هاب اوراسیا، نقش خود را در تعادل ژئوپلیتیکی جهان تقویت می‌کند. چشم‌انداز روشن این همکاری با توافق‌های اخیر، نویدبخش جهشی بزرگ در تجارت و اتصال است؛ مسیری که دوملت را به سوی رفاه مشترک هدایت خواهد کرد. اتصال ریلی ایران و قزاقستان، بخشی از کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب و مسیر ترانس‌کاسپین است که قزاقستان را به‌عنوان دروازه‌ای به اروپا و چین، به بنادر ایران در خلیج‌فارس متصل می‌کند. این مسیر، با عبور از ترکمنستان، امکان جابه‌جایی سریع کالا از چین به ایران و سپس به اروپا را فراهم می‌آورد و زمان حمل‌ونقل را از ۴۵روز به کمتر از ۱۵روز کاهش می‌دهد.
از منظر اقتصادی، قزاقستان با سرمایه‌گذاری ۳۵میلیارد دلاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل طی ۱۵سال گذشته، بیش از ۷۰درصد گردش کالای خود را از طریق راه‌آهن مدیریت می‌کند. این امر، ایران را به‌عنوان هاب ترانزیتی کلیدی برای دسترسی قزاقستان به آب‌های آزاد تبدیل کرده است. براساس آمارهای اخیر، حجم ترانزیت ریلی از طریق‌INSTC در سال‌۲۰۲۳ به ۲.۱میلیون تن رسید و پیش‌بینی می‌شود تا سال‌۲۰۲۷ به ۱۰میلیون تن افزایش یابد. این رشد، نه‌تنها درآمد ارزی ایران را از ترانزیت –که در سال‌های اخیر رکوردهای تاریخی را شکسته– افزایش می‌دهد، بلکه به دور زدن تحریم‌های غربی کمک شایانی می‌کند.
دیپلماسی ریلی جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان یکی از ستون‌های سیاست خارجی «نگاه به شرق»، در سال‌های اخیر دستاوردهای چشمگیری داشته است. تمرکز بر توسعه روابط با آسیای‌میانه، ایران را از انزوای تحریمی خارج کرده و به پلی استراتژیک برای اتصال شرق به غرب تبدیل کرده است. اتصال به قزاقستان، نمونه‌ای بارز از این رویکرد است؛ جایی که ایران با امضای موافقت‌نامه‌های متعدد، سهم خود در ترانزیت منطقه‌ای را افزایش داده و از کریدورهای جایگزین مانند Middle Corridor بهره می‌برد.
ایران، با تکمیل پروژه‌هایی مانند خط خواف-هرات و اتصال به آذربایجان، پتانسیل تبدیل‌شدن به «چهارراه ترانزیت جهان» را دارد. اگر مسیرهای ناتمام ریلی تکمیل شود، درآمدهای ترانزیتی ایران می‌تواند به میلیاردها دلار برسد و قزاقستان به‌عنوان شریک کلیدی، از این شبکه بهره‌مند خواهد شد. هرچند چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و نیاز به نوسازی زیرساخت‌ها وجود دارد، اما پیشرفت‌های اخیر –از جمله مدرن‌سازی شبکه ریلی قزاقستان و سرعت‌بخشی به پروژه‌های ایرانی– نویدبخش است. در سال ۲۰۲5-۲۰۲4، قزاقستان بر توسعه ظرفیت ریلی ترانس‌کاسپین تمرکز کرده و ایران را به‌عنوان شریک اصلی برای دسترسی به بازارهای هند، پاکستان و افغانستان می‌بیند.

تثبیت جایگاه ترانزیتی ایران در منطقه
بسیاری از کارشناسان حوزه حمل‌ونقل ریلی معتقدند که در شرایط فعلی و با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته دیپلماسی ریلی ایران با کشورهای آسیای‌میانه از اهمیت راهبردی برخوردار است و در ابعاد اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی تأثیرات قابل‌توجهی دارد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد خود، به‌‌عنوان پلی بین آسیای‌میانه، خلیج‌فارس و اقیانوس هند، نقش کلیدی در اتصال کشورهای آسیای‌میانه‌(از جمله قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان) به بازارهای جهانی ایفا می‌کند. توسعه خطوط ریلی مانند کریدور شمال-جنوب و اتصال به بندرهای جنوبی ایران‌(مانند چابهار و بندرعباس) امکان صادرات کالاهای آسیای‌میانه به بازارهای بین‌المللی را با هزینه کمتر و سرعت بیشتر فراهم می‌کند.
کشورهای آسیای‌میانه نیز به دلیل محصور بودن در خشکی، برای دسترسی به آب‌های آزاد به مسیرهای ترانزیتی وابسته‌اند. مسیرهای ریلی ایران جایگزینی امن و اقتصادی برای مسیرهای سنتی‌(مانند مسیرهای عبوری از روسیه یا چین) ارائه می‌دهد که این امر به این کشورها کمک می‌کند تا وابستگی ژئوپلیتیکی خود را به قدرت‌های دیگر کاهش دهند. در این میان توسعه زیرساخت‌های ریلی و تبدیل ایران به هاب ترانزیتی منطقه، جایگاه استراتژیک ایران را در معادلات منطقه‌ای تقویت می‌کند. این امر به ایران امکان می‌دهد تا نفوذ خود را در آسیای‌میانه افزایش داده و روابط سیاسی و اقتصادی با این کشورها را تعمیق بخشد.
برخی صاحب‌نظران بر این باورند که باوجود مزایای موجود، چالش‌هایی مانند تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، نیاز به سرمایه‌گذاری کلان در زیرساخت‌های ریلی و رقابت با سایر مسیرهای ترانزیتی‌(مانند کریدور چین-اروپا از طریق ابتکار کمربند و جاده) می‌تواند موانعی برای تحقق کامل پتانسیل دیپلماسی ریلی ایران باشد. دیپلماسی ریلی ایران با آسیای‌میانه می‌تواند به‌‌عنوان یک ابزار قدرتمند برای تقویت همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی عمل کرده و جایگاه ایران را به‌‌عنوان یک بازیگر کلیدی در منطقه تثبیت کند.