چالش‌ها و فرصت‌های پرورش میگو در کناره‌های دریای خزر
​​​​​​​گروه شیلات-سهیل مرتضوی -  در کناره‌های آرام دریای خزر، جایی که تالاب‌های سرسبز گمیشان با موج‌های شمالی هم‌آوایی می‌کنند، مجتمع پرورش میگوی گمیشان به‌عنوان تنها قطب شمالی تولید میگو در ایران، نمادی از پتانسیل‌های اقتصادی شمال کشور شده است. این پروژه که از دهه‌۷۰ شمسی ریشه دوانده، با هدف تنوع‌بخشی به اقتصاد نفتی و ایجاد اشتغال پایدار، اکنون بیش از ۴هزار هکتار مساحت را پوشش می‌دهد. اما در حالی‌که برداشت اخیر ۴۵۰۰تن میگو وانامی، نویدبخش ارزآوری ۱۰۰میلیون دلاری است، چالش‌های فنی، زیست‌محیطی و اجتماعی، سایه‌ای بر این موفقیت انداخته‌اند.
به گزارش اقتصادسرآمد، پرورش‌دهندگان میگوی گمیشان-شهری مرزی و محروم در شمال شرق دریای خزر- سال‌هاست با کمبود زیرساخت‌ها و تأخیر در اجرای مصوبه‌های دولت‌های گذشته کلنجار می‌روند، اما وقتی مشکلات‌شان را با نماینده ویژه رئیس‌جمهور در توسعه سیاست‌های دریامحور مطرح کردند و قول پیگیری گرفتند، بارقه‌های امید در دل‌شان روشن شد. پسروی آب دریای خزر، تأمین آب پایدار، برق ناپایدار و سختگیری‌های زیست‌محیطی، مثل خارهایی در پای مجتمع چهارهزار هکتاری پرورش میگو در گمیشان هستند. این مجتمع که از سال‌۱۳۷۸ با یک کانال ۲کیلومتری کارش را شروع کرد، تنها مرکز پرورش میگو در شمال کشور است و در ۸۰کیلومتری شمال‌غرب گرگان قرار دارد.
طی روزهای گذشته بود که نشست تخصصي با محوريت بررسي مسائل زيست‌محيطي پساب و كانال آبرسان مجتمع پرورش ميگوي گميشان، با حضور مديران ارشد شيلات و محيط‌زيست در استان گلستان برگزار شد. در اين جلسه با تأكيد بر اهميت توسعه پايدار صنعت ميگو، درخواست سرعت بخشیدن در تكميل كانال‌MC و رفع چالش‌هاي زيست‌محيطي مرتبط با پساب مطرح شد. همچنین اعلام شد که نشست‌هایی با موضوع پمپاژ آب توسط بهره‌برداران میگو در این منطقه برای نیمه دوم سال برگزار شده است.
در این نشست تاکید شد که تعامل سازنده ميان سازمان‌های شیلات و حفاظت محیط‌زیست می‌تواند به رفع برخی مشکلات این حوزه از جمله برای صدور مجوز زيست‌محيطي جهت ادامه پروژه كانال آبرسان کمک کند. همچنین در پايان مقرر شد پيگيري‌هاي لازم براي حل نهايي مسائل پساب، با مشاركت معاون دادستان استان گلستان و مديران كل شيلات و محيط‌زيست انجام شود.

چشم‌انداز پرورش میگو در گمیشان
در سایت پرورش میگوی گمیشان یک‌هزار و 200نفر به صورت مستقیم مشغول به‌کار هستند و سه‌هزار و 700تن تولید میگوی وانامی در این سایت انجام شده که 80درصد آن پس از بسته‌بندی و فرآوری به کشورهای مختلف صادر شده است. به‌رغم آنکه در سالیان اخیر همه‌ساله ده‌ها میلیارد تومان از منابع دولتی برای انتقال آب دریای خزر به سایت پرورش میگو هزینه می‌شود، اما چالش انتقال آب از خزر به سایت پرورش میگو، سال به سال شدید‌تر و حادتر می‌شود.
مسئولان گلستان در سال‌های اخیر تلاش کردند تا هرطوری که شده این سایت پابرجا بماند، اما واقعیت آن است که گویا هزینه‌ها با درآمد‌ها همخوانی ندارد و اگر هم درآمد‌ها بیشتر است؛ این درآمد‌ها فقط نصیب چندده شرکت خاص می‌شود. به زبان ساده‌تر، سالانه چندمیلیون دلار میگو صادر می‌شود و منابع آن به جیب چندشرکت غیربومی فعال در سایت میگو گمیشان می‌رود و در مقابل چند دو یا سه‌هزار بومی منطقه به صورت پاره‌وقت‌(حداکثر دوماه در سال) در واحد‌های مختلف این صنعت با درآمد‌های حداقلی مشغول می‌شوند.
پرورش میگو در گمیشان، از یک پروژه آزمایشی به یک مجتمع عظیم تبدیل شده که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است. طبق گزارش‌های رسمی، در سفر اول دولت سیزدهم به گلستان، ۱۰هزار میلیارد ریال برای ایجاد زیرساخت‌های اولیه مانند کانال‌های آبرسانی و استخرهای پرورش تخصیص یافت. در سال‌های اخیر، تمرکز بر لایروبی کانال‌های آبرسان بوده؛ به‌طوری که در‌۱۴۰۳، حدود ۲۰میلیارد تومان برای این منظور هزینه شد، در حالی‌که سال قبل ۱۷میلیارد تومان خرج مشابهی داشت.
علاوه‌بر این، ۳۸مزرعه آماده در شهرک میگوی گمیشان برای جذب سرمایه‌گذاران خصوصی فراخوان شده و فاز دوم پروژه با هدف تولید ۱۸هزار تن میگو، نیازمند سرمایه‌گذاری در ۶هزار هکتار اضافی است. این سرمایه‌گذاری‌ها نه‌تنها زیرساخت‌ها را تقویت کرده، بلکه افق‌۱۴۰۴ را به تولید ۱۷هزار تن و ارزآوری ۱۰۰میلیون دلاری نزدیک‌تر کرده است. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که بازگشت سرمایه در این حوزه، با توجه به صادرات ۸۰درصدی، کمتر از ۳سال طول می‌کشد، اما نیاز به تضمین‌های دولتی برای جذب بخش خصوصی حیاتی است.

سناریوهایی برای پرورش‌دهندگان میگو در گمیشان
ایجاد کانال انتقال آب از دریا به سایت پرورش میگوی گمیشان یکی از اقدامات اساسی برای تولید میگو در این منطقه بود. طرحی که قرار بود در دو فاز اجرایی شود و فاز نخست آن 4هزار هکتار است که سالانه بیش از 3هزار تن میگو در آن تولید می‌شود که بخش اعظمی از آن نیز صادراتی است. فاز دوم این پروژه به مساحت 6هزار هکتار بود که بنابه گفته مسئولان وقت، در سال‌های گذشته قرار بود تا افق‌1404 به بهره‌برداری برسد، اما آنچه در سال‌های اخیر تولید میگو در این منطقه را با مشکل مواجه کرده است، پسروی آب دریاست. خزر چندسالی است که حال‌وروز خوشی ندارد و هرسال بنابه دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش ورودی آب به این دریاچه، سدسازی‌ها در بالادست رودخانه‌ها و غیره در حال پسروی است که شدت این پسروی در سواحل گلستان نیز قابل‌توجه است.
نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد، طی دودهه اخیر روند کاهش تراز آب خزر طولانی‌تر شده و شدت کاهش تراز آب به‌ویژه در سال‌های اخیر شدت یافته؛ به‌طوری که تنها در سال‌1401، تراز آب 26سانتی‌متر کاهش یافته است. در مجموع از سال‌1375 تا 1401 که روند کاهش تراز آب شروع شده، حدود 2متر از سطح آب کاهش یافته و به کم‌ترین میزان در 30سال اخیر رسیده است. بر‌اساس سناریو‌های مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر 9 تا 18متر پایین خواهد شد. سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است، با توجه به اینکه آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر، کم‌عمق است، با اُفت 9متری آب، حدود 24درصد از مساحت سطح خزر کوچک خواهد شد و اگر 18متر آب افت کند، 34درصد از سطح این دریاچه خشک خواهد شد.
این سناریوهای ترسناک علاوه‌بر اینکه خسارت‌های محیط‌زیستی فراوانی به همراه دارد و وضعیت اکوسیستم‌هایی مانند خلیج گرگان، تالاب انزلی، تالاب گمیشان، تالاب میانکاله، تالاب کیاشهر، تالاب زیباکنار و پارک ملی بوچاق را بحرانی خواهد کرد، روی اقتصاد و معیشت مردم حاشیه خزر نیز اثرات سوئی خواهد داشت. با توجه به پسروی مداوم آب دریای خزر و ضرورت حفظ اشتغال پایدار در این منطقه با توجه به سرمایه‌گذاری‌های بخش دولتی و خصوصی، به نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت می‌توان حضور دائم یک دستگاه لایروب را مورد تأکید قرار داد؛ موضوعی که اسماعیل جباری نیز به آن اشاره کرده و گفته نامه‌نگاری‌های آن با دولت انجام شده است و امیدواریم که این اتفاق به‌زودی رخ دهد. هرچند در صورت تداوم پسروی آب خزر، دیگر از دستگاه لایروب هم کار چندانی بر نخواهد آمد.

برنامه گره‎گشایی از چالش‌های پیش رو
پرورش میگو در گمیشان، اهمیت اکولوژیکی دوگانه‌ای دارد: از یک سو، با تولید پروتئین پایدار، فشار بر صید وحشی خزر را کاهش می‌دهد و به حفظ تنوع‌زیستی تالاب‌ها کمک می‌کند. این پروژه، الگویی برای آبزی‌پروری سبز است که می‌تواند ۷۵هزار تن تولید بدون تخریب جنگل‌های حرا‌(برخلاف جنوب) داشته باشد، اما چالش‌ها جدی‌اند: پساب مزارع، حاوی نیترات و فسفات، خطر شکوفایی جلبک‌های مضر و آلودگی خزر را افزایش داده. برداشت آب از تالاب گمیشان، ۶هزار هکتار را خشک کرده و عقب‌نشینی آب خزر را تسریع بخشیده است. آلودگی نفتی شناورها و تغییرات اقلیمی، بقای گونه‌های مهاجر پرندگان را تهدید می‌کند. مطالعات اثرات زیست‌محیطی بر ۴هزار هکتار، بر لزوم تصفیه پساب و نظارت مداوم تأکید دارند، اما اجرای ناقص، تالاب را به قربانی اصلی تبدیل کرده است.
براساس برخی گزارش‌ها؛ لایروبی کانال آبرسان از بهمن‌۱۴۰۳ آغاز شده و سامانه پایدار آب، مشکل تامین را ریشه‌ای حل می‌کند. تخصیص ۳هزار میلیارد ریال برای برق‌رسانی، قطعی‌های فصلی را برطرف می‌کند. حمایت از بومیان از طریق واگذاری ۲۰درصد مزارع جدید و ایجاد تعاونی‌های محلی، منافع را عادلانه توزیع می‌کند. در حوزه زیست‌محیطی، ستاد عالی میگو‌(۱۴۰۳) بر تصفیه پساب و حفاظت محیط‌زیست مداوم نظارت دارد. در این میان بازدید وزیر جهادکشاورزی از سایت ۴هزار هکتاری، توسعه فاز دوم را تسریع کرده و اولویت سازمان شیلات، امنیت غذایی و اشتغال ۱۰هزار نفری را تضمین می‌کند.این برنامه‌ها، با بودجه ۲۰میلیارد تومانی لایروبی و ۱۰۰۰میلیاردی زیرساخت، نه‌تنها اقتصاد را رونق می‌بخشد، بلکه با حفظ تالاب، سود محلی و زیست‌محیطی را دوچندان می‌کند. به نظر می‌رسد پرورش میگو در گمیشان، روایتی از تعارض فرصت و تهدید است. با اجرای قاطع برنامه‌های دولتی، این پروژه می‌تواند الگویی برای شمال ایران باشد؛ جایی که موج‌های خزر، نه‌تنها ماهی، بلکه آینده‌ای پایدار به ساحل می‌آورند.