به گزارش «سرآمد»  بنادر ایران، به عنوان پل‌های ارتباطی با بازارهای جهانی، بیش از ۹۰درصد تجارت خارجی کشور را مدیریت می‌کنند. بندر شهیدرجایی به تنهایی بیش از ۵۰درصد کانتینری کشور را هندل می‌کند و ظرفیت سالانه بیش از ۸میلیون TEU دارد. با وجود موقعیت ژئوپلیتیک منحصربه‌فرد ایران در کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب، بنادر کشور با مشکلاتی مانند زمان ماندگاری بالا (تا چند ماه در موارد رسوب)، فرایندهای کاغذی و عدم‌یکپارچگی سامانه‌ها مواجه هستند. طبق آمار گمرک ایران، در سال‌های اخیر زمان متوسط ترخیص کالا از ۲۶روز به حدود ۴روز کاهش یافته، اما همچنان رسوب کالا در بنادر اصلی مانند شهیدرجایی و امام‌خمینی چالش‌برانگیز است.
یکی از چالش‌های اساسی، تصمیمات خلق‌الساعه و عدم‌ثبات سیاست‌گذاری در بخش بندری کشور است که حتی در مهم‌ترین بندر اقتصادی ایران، شهیدرجایی نیز مشکلات متعددی ایجاد کرده است. این شرایط باعث شده ایران نتواند به یک هاب ترانزیتی بین‌المللی تبدیل شود و فرصت‌های اقتصادی قابل‌توجهی را از دست بدهد. بسیاری از کارشناسان باور دارند که چالش‌های اصلی هوشمندسازی بنادر را می‌توان در چهارمحور اصلی مورد بررسی قرار داد و برای عبور از آن‌ها راهکارهایی را پیش‌بینی کرد. این موارد عبارتند از:
 
۱. تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های فناوری:
بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی فعال در حوزه فناوری‌های بندری، به دلیل تحریم‌ها حاضر به همکاری با ایران نیستند. از سوی دیگر، مهندسان نرم‌افزار با جذب به استارتاپ‌ها و تاکسی‌های اینترنتی، مسیر جایگزین یعنی مهاجرت را انتخاب می‌کنند.
۲. کمبود سرمایه‌گذاری و بودجه:
اجرای پروژه‌های بنادر هوشمند به سرمایه‌گذاری کلان نیاز دارد، اما به دلیل مشکلات اقتصادی و سیاست‌های ناکارآمد در جذب سرمایه‌گذاری، این روند در ایران به کندی پیش می‌رود. راهکار این چالش، کوچک‌سازی دولت، تسهیل فضای کسب‌وکار و افزایش مشارکت بخش خصوصی است.
۳. عدم‌هماهنگی بین دستگاه‌های دولتی و خصوصی:
فرایندهای بوروکراتیک پیچیده و نبود یک نهاد متمرکز برای مدیریت تحول دیجیتال در بنادر، روند پیشرفت را کند کرده است. تصمیمات ناگهانی و پیچیدگی‌های گمرکی نیز چالش‌های جدیدی را برای تجار ایجاد کرده است.
۴. نیاز به آموزش نیروی انسانی:
پیاده‌سازی فناوری‌های نوین نیازمند نیروی متخصص است، اما آموزش کافی در این حوزه انجام نشده است. دانشگاه‌ها و مراکز علمی باید با همکاری بخش خصوصی، برنامه‌های آموزشی هدفمندی را برای تربیت نیروی انسانی مورد نیاز اجرا کنند.
ترسیم وضعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها
ایران در مقایسه با رقبای منطقه‌ای مانند امارات، عربستان، عمان و ترکیه در حوزه بنادر هوشمند عقب مانده است. به عنوان نمونه، بندر جبل‌علی در امارات با استفاده از سیستم‌های پیشرفته مدیریت کالا و فناوری‌های داده‌محور، جایگاه خود را در میان ۱۰بندر برتر جهان تثبیت کرده است. در مقابل، بنادر ایران همچنان با مشکلات زیرساختی، مدیریتی و بوروکراتیک مواجه‌اند و به‌کارگیری فناوری‌های هوشمند در آن‌ها بسیار محدود است.
در حالی‌که مسیرهای ترانزیتی به کشورهای CIS و شرق اروپا همچنان در دسترس ایران است، اما اگر اقدامات لازم طی ۲۴ماه آینده انجام نشود، ممکن است این فرصت نیز از بین برود. ظاهراً فرصت‌سوزی در این حوزه به یک عادت تبدیل شده است، چنانکه در گذشته نیز به دلیل جنگ روسیه و اوکراین و سیاست‌های اتخاذی در مورد هند، فرصت‌هایی از دست رفته است.
هوشمندسازی بنادر مفهومی است که از دهه ۲۰۱۰ در بنادر پیشرفته مانند روتردام، سنگاپور و هامبورگ اجرایی شده و شامل استفاده از داده‌های بزرگ اتوماسیون و سیستم‌های پیش‌بینی‌کننده است. در ایران، سازمان بنادر و دریانوردی از سال ۱۳۹۷ پروژه‌های هوشمندسازی را آغاز کرده و سامانه جامع بندری و پنجره واحد تجارت فرامرزی را راه‌اندازی کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیان با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، می‌توانند این فرایند را تسریع کنند.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند، در حالی‌که جهان به سرعت به سوی اقتصاد دیجیتال و هوشمند پیش می‌رود، ایران با چالش‌های ساختاری در بخش لجستیک روبه‌روست. هوشمندسازی لجستیک، به عنوان یکی از ارکان کلیدی اقتصاد دانش‌بنیان، می‌تواند نه‌تنها هزینه‌های عملیاتی را کاهش دهد، بلکه ایران را به هاب منطقه‌ای حمل‌ونقل تبدیل کند. ایران با موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود و واقع‌شدن در تقاطع کریدورهای شرق-غرب و شمال-جنوب، پتانسیل بسیار مطلوبی برای تبدیل‌شدن به پلی برای تجارت جهانی را دارد.
بااین‌حال، هوشمندسازی لجستیک بیش از یک ضرورت فنی، یک الزام اقتصادی است. در شرایط تحریم‌های بین‌المللی و نوسانات ارزی، بهینه‌سازی زنجیره تامین می‌تواند از هدررفت منابع جلوگیری کند و رقابت‌پذیری صادراتی را افزایش دهد. طبق گزارش‌های اخیر، لجستیک ناکارآمد سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد ایران هزینه تحمیل می‌کند، در حالی‌که فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و اینترنت‌اشیا می‌توانند این روند را معکوس کنند. حرکت به سوی هوشمندسازی، نه‌تنها پاسخ به چالش‌های داخلی است، بلکه فرصتی را برای هم‌افزایی با اقتصادهای دیجیتال همسایه مانند ترکیه و امارات متحده عربی فراهم می‌آورد.
 
سهم بنادر از کیک اقتصاد ایران
بنادر در جهان امروز نه‌تنها زیرساخت‌های حمل‌ونقل دریایی محسوب می‌شوند، بلکه به ‌منزله موتور توسعه اقتصادی، پیشران تجارت خارجی، دروازه‌های لجستیکی و مراکز ارزش‌افزوده صنعتی شناخته می‌شوند. طبق برآوردهای بین‌المللی، بیش از ۸۰درصد تجارت جهانی از مسیر دریا و بنادر انجام می‌شود. این عدد به ‌خوبی نشان می‌دهد که کارآمدی، سرعت و شفافیت عملیات بندری تا چه اندازه بر سهولت مبادلات اقتصادی و هزینه نهایی کالا برای مصرف‌کننده تأثیرگذار است.
بنادر ایران نقش محوری در اقتصاد غیرنفتی دارند. طبق گزارش‌های بانک مرکزی و گمرک، بیش از ۹۰درصد حجم تجارت خارجی (حدود ۲۰۰-۱۶۰میلیون تن در سال) از طریق بنادر انجام می‌شود. بندر شهیدرجایی با ظرفیت ۱۰۰میلیون تن، بزرگ‌ترین بندر کانتینری خاورمیانه است و بنادر چابهار و امام‌خمینی نقش کلیدی در ترانزیت به آسیای مرکزی و واردات کالاهای اساسی ایفا می‌کنند.
در ایران نیز بنادر جنوبی شامل بنادر شهیدرجایی، امام‌خمینی، بوشهر و بنادر چابهار، کنارک و جاسک و همچنین بنادر شمالی شامل انزلی، امیرآباد و نوشهر، نقش راهبردی در تجارت خارجی دارند. به‌رغم ظرفیت‌های قابل‌توجه، کاهش بهره‌وری عملیاتی، طولانی بودن فرایند ترخیص کالا، رسوب کالا و تداخل داده‌ها و فرایندها میان دستگاه‌های مختلف از چالش‌های جدی بنادر کشور است. هوشمندسازی بنادر در کنار ورود شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی می‌تواند این چالش‌ها را به‌طور ساختاری برطرف کند.
سهم بنادر از GDP ایران حدود ۱۰-۵درصد تخمین زده می‌شود (با احتساب زنجیره لجستیک و صنایع وابسته). در سال ۱۴۰۳، حجم تجارت خارجی ایران بیش از ۱۵۰میلیارد دلار بوده و بنادر سهم عمده‌ای در صادرات غیرنفتی (حدود ۵۰میلیارد دلار) دارند. کاهش هزینه‌های لجستیکی (که در ایران ۲۰-۱۵درصد قیمت تمام‌شده کالاست، در حالی‌که در کشورهای پیشرفته کمتر از ۸درصد) می‌تواند رشد اقتصادی را ۲-۱درصد افزایش دهد. بنادر همچنین اشتغال مستقیم و غیرمستقیم بیش از ۵۰۰هزار نفر را فراهم می‌کنند و در توسعه مناطق ساحلی نقش دارند.
ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به این حوزه کارکرد ویژه‌ای دارد: کاهش وابستگی به فناوری خارجی، ایجاد ارزش‌افزوده بالا (تا ۱۰برابر صنایع سنتی)، و تقویت اقتصاد مقاومتی. این شرکت‌ها می‌توانند با توسعه سامانه‌های بومی، هزینه‌های واردات تجهیزات را کاهش داده و شفافیت را افزایش دهند که مستقیماً به رشد صادرات غیرنفتی و جذب سرمایه خارجی کمک می‌کند.
مزیت‌های هوشمندسازی بنادر در ایران
یکی از پیامدهای مثبت هوشمندسازی در بنادر، افزایش شفافیت و قابل‌رصدشدن تمامی فرایندهای مربوط به تخلیه و بارگیری، انتقال کالا، ثبت عملیات، صورت‌حساب‌ها و مجوزهای ترخیص است. در بنادر غیرهوشمند، بسیاری از فرایندها یا به ‌صورت دستی انجام می‌شود یا میان سامانه‌های مختلف هماهنگی وجود ندارد. استقرار سامانه‌های هوشمند، از جمله سیستم‌های مدیریت ترافیک دریایی، سیستم مدیریت ترمینال، سامانه‌های ردیابی لحظه‌ای کانتینرها و RFID، هوش تجاری و استفاده از هوش مصنوعی در مدیریت گلوگاه‌های عملیاتی، موجب ایجاد شفافیتی پایدار می‌شود.
رسوب کالا یکی از مشکلات مزمن بنادر ایران بوده است. رسوب کالا نه‌تنها به کاهش فضای انبار و کندی گردش کانتینری منجر می‌شود، بلکه به‌طور مستقیم هزینه‌های دموراژ، انبارداری و خواب سرمایه را افزایش می‌دهد. دولت‌ها و فعالان اقتصادی بارها به نسبت بالای زمان توقف کالا در بنادر ایران نسبت به بنادر پیشرو جهان اشاره کرده‌اند. هوشمندسازی با ابزارهایی مانند اتوماسیون کامل عملیات، اسناد الکترونیک، تحلیل داده‌ها و هوش مصنوعی می‌تواند به کاهش توقف کالا، افزایش سرعت تصمیم‌گیری و حتی پیش‌بینی زمان تخلیه یا بارگیری کمک کند.
کندی عملیات بندری به معنای اختلال در کل زنجیره تأمین است. کالاهایی که باید در کارخانه پردازش شوند، تجهیزات صنعتی، مواد اولیه و کالاهای اساسی، همگی نیازمند فرایند ورود سریع از مرزهای دریایی هستند. فعالان اقتصادی و کارشناسان اعلام می‌کنند که هر روز تأخیر در ترخیص کالا در عمل، افزایش هزینه تمام‌شده کالا، اختلال در تولید کارخانه‌ها، کاهش ارزش کالا (برای کالاهای فاسدشدنی) و افزایش هزینه‌های مالی واردکننده را به همراه دارد. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته، مانند سنگاپور و کره‌جنوبی، فناوری نقش اصلی را در کوتاه‌سازی زمان ترخیص به ۲۴ تا ۴۸ساعت برعهده دارد. این سطح از سرعت، با مشارکت دانش‌بنیان‌ها در ایران نیز قابل‌دستیابی است.
شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی طی سال‌های اخیر توانسته‌اند در زمینه طراحی سامانه‌های نرم‌افزاری مدیریت عملیات بندری، پردازش اطلاعات دریایی، سامانه‌های ردیابی کالا و بهینه‌سازی ترافیک دریایی پیشرفت‌های قابل‌توجهی به دست آورند. ورود این شرکت‌ها باعث شده ایران به سمت کاهش وابستگی به نرم‌افزارهای خارجی حرکت کند که از منظر امنیت اقتصادی و حاکمیت داده بسیار اهمیت دارد.
 
ضرورت‌های راهبردی هوشمندسازی بنادر
به نظر می‌رسد بنادر ایران در نقطه‌عطفی از تاریخ توسعه خود قرار دارند. تغییرات جهانی، افزایش رقابت در منطقه، رشد تجارت دریایی و ضرورت کاهش هزینه‌های اقتصادی، کشور را ناگزیر به تحول دیجیتال در حوزه بندری کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی می‌توانند با ارائه فناوری‌های نوآورانه، طراحی سامانه‌های مدیریت هوشمند و ساخت تجهیزات پیشرفته، بنادر کشور را در مسیر گذار به بنادر هوشمند قرار دهند.
هوشمندسازی بنادر تنها یک انتخاب فناورانه نیست، بلکه یک الزام اقتصادی، راهبردی و امنیت ملی است. بدون این تحول، بنادر ایران مزیت رقابتی خود را از دست خواهند داد و امکان تبدیل‌شدن به هاب لجستیکی منطقه کاهش خواهد یافت. در چنین شرایطی حضور شرکت‌های دانش‌بنیان نه‌تنها سرعت ترخیص کالا، کاهش رسوب، افزایش شفافیت و کاهش خطا را به همراه دارد، بلکه اقتصاد ملی را توانمند کرده و زمینه‌ساز توسعه صادرات فناوری، رشد اقتصاد دریاپایه و تقویت امنیت غذایی و صنعتی کشور خواهد بود.