گروه اقتصاد دریاپایه - مجتبی سلیمانی سدهی - در حال حاضر بسیاری از کشورها برای تجارت متکی به بنادر خود هستند. بنادر از جمله عوامل تسریع در فرآیند توسعه اقتصاد ملی و منطقه ای و یکی از حلقه های اصلی حمل و نقل دریایی و مبادی ورود و خروج کالا می باشند. دو بندر گوادر در پاکستان و چابهار در ایران شرایط اقتصادی و ترانزیت کالا به کشورهای همسایه را فراهم می کنند. این بنادر با داشتن موقعیت استراتژیک و مهم، قابلیت تبدیل شدن به دروازه شاهراه اقتصادی آسیای میانه (کریدور تجاری شمال-جنوب) را دارند. از این رو توسعه بنادر کشور به عنوان دروازه های ارتباطی کشور در توسعه اقتصادی حائز اهمیت است.
به گزارش اقتصادسرآمد، این مطالعه در اندیشکده مدیریت زنجیره تامین آمادگران توسط مجتبی سلیمانی سدهی و به سفارش کمیسیون حمل و نقل، لجستیک و گمرک اتاق ایران در سال ۱۳۹۶ انجام شده است که در ذيل به مرور آن مي پردازيم:

ضرورت و اهداف پژوهش
فعالیت های تجاری جهان سریعا در حال افزایش است. سیاست های دریایی، پیچیده و چند وجهی شدند. در میان راه های تجاری، مسیرهای دریا منبع اصلی فعالیت های اقتصادی جهان اند. دو بندر گوادار و چابهار، نه تنها در پاکستان و ایران، بلکه در چشم انداز اقتصادی و جغرافیایی جهان برای چین، هند و جمهوری آسیای مرکزی بسیار اهمیت دارند. هر دو به لحاظ اقتصادی و استراتژیک، ورودی بدون مانع به اقیانوس هند دارند. براساس گزارش موسسه بروکینگز، روزانه حدود ۳۶ میلیون بشکه نفت ( معادل ۴۰ درصد عرضه نفت جهان و ۶۴ درصد تجارت نفت جهان)، از طریق اقیانوس هند، با در نظر گرفتن تنگه هرمز (۳۰%)، تنگه مالاکا (%۲۷) و تنگه باب المندب (%۷) ترانزیت می شود. از این رو در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی جغرافیایی منطقه و ویژگی های ژئوپلیتیکی موثر در طرح جاده ابریشم جدید و بررسی وضعیت دو بندر گوادر و چابهار و چالش های پیش رو این بنادر پرداخته شده است. 

جاده ابریشم جدید
طرح ابتکاری کمربند اقتصادی جاده ابریشم با هدف ایجاد زیر ساخت های لازم برای همکاری منطقه ای توسط رئیس جمهور چین مطرح شده است. این طرح با دو گونه خشکی-دریایی برآن است تا شرق آسیا را به آسیای مرکزی، آسیای مرکزی را به غرب آسیا و غرب آسیا را به مدیترانه و شرق اروپا متصل سازد، هم چنین طرح جاده ابریشم دریایی، بران است تا دریای جنوبی چین را به دریای مدیترانه متصل نماید. گسترش تجارت در کریدورهای ترانزیتی در حال ظهور، تاثیر متفاوتی بر کشورها خواهد گذاشت.  این خطوط جدید، چین، اروپا، هند و روسیه را قادر خواهد ساخت که کالاهای با ارزش بالا را به صورت کارآمدتری از انتقال آن با کشتی، با خطوط ریلی مبادله نمایند. با توجه به این که کشورهای همسایه برای دسترسی به کشورهای جنوب شرق آسیا و اروپا مجبور به ترانزیت از مسیر ایران است می توان با توسعه بندر چابهار و تکمیل خط آهن سرخس- چابهار بخشی از ترانزیت را از این محور انجام داد. با تکمیل جاده ابریشم و این خطوط جدید، ترکمنستان نیز به خریداران متعدد نفت و گاز دسترسی پیدا خواهد کرد. افغانستان نیز از مزایای عواید ناشی از ترانزیت و مالیات حمل و نقل بهره خواهد برد. بازگشایی شرق به غرب از مسیر پاکستان و گشایش کریدورهای جدید به چین، انزوای تحمیل شده بر پاکستان را از بین خواهد برد.

گوادر، امید پاکستان برای رهایی از فقر
بندر گوادر در منتهی الیه جنوب غربی پاکستان و در ساحل خلیج گوادر در دریای عمان قرار گرفته است. بندر گوادر برای پاکستان بسیار حائز اهمیت است زیرا تجارت دریایی پاکستان تا ۹۵ درصد افزایش پیدا کرده است و مردم پاکستان به گوادر به عنوان سرنوشتی برای رونق اقتصادی خودت نگاه می کنند. توسعه بندر گوادر در گذشته مورد بی توجهی مقامات پاکستانی قرار گرفته بود تا در سال ۱۹۹۹ مجددا توسعه این بندر و این بار در قالب ایجاد بندر آزاد به سبک مناطق آزاد چین در دستور کار قرار گرفت که با رایزنی مقامات پاکستانی، چینی ها علاقمند به همکاری و سرمایه گذاری در این بندر شدند. با شروع سرمایه گذاری چین در در بندر گوادر، کشور سنگاپور نیز دست به ساخت چند اسکله و ترمینال چند منظوره در بندر گوادر زده است. اجرای طرح های اقتصادی در این بندر باعث شده است تا بندر گوادر به یکی از فعال ترین و مهم ترین مراکز تجاری و نفتی آسیا تبدیل خواهد کرد. هم چنین وجود دزدان دریایی در تنگه مالاکا و دیگر مسیرهای دریایی، انگیزه کشورها برای استفاده از این محور ترانزیت را افزایش می دهد.

چالش ها و مشکلات پیش رو بنادر گوادر
بندر گوادر می تواند سکوی پرتاب کشور پاکستان به سوی کشور قوی و مرفه باشد اما در راه تبدیل بندر گوادر به دروازه ترانزیت محور شرق مشکلات فراوانی وجود دارد که تمامی آنها به مسائل داخلی کشور پاکستان و جنوب کشور افغانستان مربوط است. در ادامه به برخی از مشکلات پیش روی بندر گوادر اشاره شده است:
کمبودهای اساسی شبکه راه ها و خطوط ریلی و سراسری پاکستان؛
فقدان امنیت مناسب جهت انجام یک فعالیت ایمن اقتصادی و تجاری؛
کمبود منابع انرژی و بالا بودن قیمت های سوخت های فسیلی؛
نبود زیر ساخت های عمران شهری و صنایع کوچک و بزرگ؛
وجود اختلافات قومی، فرقه ای و مذهبی در بلوچستان پاکستان و ناسازگاری و عدم همکاری مردم در این منطقه با دولت مرکزی.

بررسی وضعیت بندر چابهار
بندرچابهار به جهت برخورداری از موقعیت ممتاز در شرق تنگه هرمز و دریای عمان در مسیر خطوط اصلی کشتیرانی به آفریقا، آسیا و اروپا قرار گرفته و به عنوان کوتاه ترین راه ارتباطی و ترانزیتی کشورهای آسیای میانه و افغانستان به بازارهای خلیج فارس، شرق آفریقا و دیگر نقاط جهان مطرح می شود. این بندر تنها کلید توسعه ی شرق ایران است. باتوجه به قرار گرفتن بندر چابهار در مسیر ترانزیت شرق و کریدور شمال-جنوب و هم چنین تمایل کشور هند به سرمایه گذاری در این بندر، موقعیت مناسبی جهت تبدیل به یک مرکز تجاری در حال ظهور پیدا کرده است.
ایجاد منطقه آزاد تجاری گوادر که فاصله ای کمتر از ۲۰۰ کیلومتر با مرزهای ایران دارد، در بردارنده آثار مثبت و منفی برای ایران است که به مراتب در شرایطی کنونی آثار منفی آن بیش از آثار مثبت است. عینی ترین و مهم ترین اثر منفی این طرح، تضعیف ماهیت وجودی منطقه آزاد چابهار در جنوب شرقی ایران است. بدون تردید در شرایط کنونی گوادر مهم ترین و قوی ترین رقیب تجاری و اقتصادی چابهار به شمار می آید.
از جمله آثار مثبت توسعه و تجهیز بندر آزاد گوادر، فراهم شدن زمینه توسعه روابط اقتصادی و تجاری ایران و پاکستان و در سطح خردتر، پیوند دو منطقه آزاد چابهار و گوادر می باشد. روابط تجارتی غیر نفتی دو کشور به دلیل شرایط جغرافیایی مرزهای دو کشور در سطح پایینی قرار دارد. در شرایطی که دو منطقه آزاد تجاری ایران و پاکستان در فاصله ای کمتر از ۴۰۰ کیلومتر قرار گرفته اند، پیوندهای اقتصادی و تجاری این دو منطقه می تواند در توسعه و تنوع روابط تجاری و طرح های مشترک سرمایه گذاری موثر واقع شود.

چالش ها و مشکلات پیش روی توسعه چابهار
با وجود این که منطقه آزاد چابهار نزدیک به یک دهه است که فعالیت خود را آغاز کرده اما به دلایل مختلف از جمله مشکلات زیرساختی نظیر فقدان سیستم حمل و نقل ریلی و جاده ای و هوایی مناسب، نتوانسته است موفقیت چندانی در تجارت و ترانزیت کالا پیدا کند. در این شرایط و با توجه به حضور یک قدرت اقتصادی جهان در بندر گوادر و سرمایه گذاری عظیم در آن و هم چنین با توجه به حضور یک قدرت اقتصادی جهان در بندر گوادر و سرمایه گذاری عظیم در آن و هم چنین با توجه به سرعت عمل زیاد در اجرای طرح های زیر ساختی ( حداقل تا ۵ سال آینده)، به نظر می رسد منطقه آزاد چابهار از گردونه رقابت عقب افتد و مزیت نسبی خود را در ترانزیت کالا به افغانستان و آسیای مرکزی از دست بدهد. از این رو شناخت چالش ها و مشکلات پیش روی بندر چابهار می تواند جهت توسعه این بندر راه گشا باشد:
-نبود زیر ساخت ریلی و حمل نقل هوایی در بندر چابهار؛
-دور بودن از مراکز صنعتی، تجاری و جمعیتی؛
-بالا بودن هزینه های حمل دریایی کانتئینر به بند چابهار؛
-عدم جذب کالاهای ترانزیتی؛
-عدم استفاده از ظرفیت ایجاد شده جابه جایی مسافر از ترمینال مسافری.
جمع بندی:
در حال حاضر بسیاری از کشورها برای تجارت متکی به بنادر خود هستند. دو بندر گوادار و چابهار، نه تنها در پاکستان و ایران، بلکه در چشم انداز اقتصادی و جغرافیایی جهان برای چین، هند و جمهوری آسیای مرکزی بسیار اهمیت دارند. هر دو به لحاظ اقتصادی و استراتژیک، ورودی بدون مانع به اقیانوس هند دارند. در راه تبدیل  این بنادر به دروازه ترانزیت محور شرق مشکلات فراوانی وجود دارد. از چالش های پیش روی بندر گوادر به کمبود شبکه راه ها و خطوط ریلی و سراسری پاکستان و فقدان امنیت مناسب جهت انجام یک فعالیت ایمن اقتصادی و تجاری اشاره کرد. هم چنین بندر چابهار نیز به دلیل بالا بودن هزینه های حمل دریایی کانتئینر به بند چابهار و نبود زیر ساخت ریلی و حمل نقل هوایی نتوانسته است از تمام پتانسیل های خود در جهت توسعه تجارت استفاده کند.