«روزی برای خواجه عطا» روزی برای ایران دریایی
​​​​​​​گروه فرهنگ دریا - مهدی ده‌دار - طی روزهای گذشته شاهد برگزاری سومین دوره جشنواره مردمی و فرهنگی و اجتماعی خواجه عطا در منطقه‌ای به همین نام در سواحل شهر بندرعباس بودیم. 
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، مهدی ده‌دار، مسئول ستاد اقتصاد دریاپایه و عضو شورای راهبردی قرارگاه گام دوم انقلاب اسلامی در استان هرمزگان و کنشگر حوزه توسعه دریاپایه در مطلبی برای روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد خطاب به محمد محسنی قلعه قاضی، مدیرکل محترم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان پیشنهاد ثبت «روز ملی خواجه عطا؛ نخستین قهرمان ایرانی مبارزه با استعمار» را مطرح کرده است.
با سلام و احترام
به استحضار می‌رساند، پهنه مهم جغرافیایی خلیج‌فارس و دریای عمان از سده دهم تا چهاردهم هجری، روایتگر و نظاره‌گر اتفاقات سرنوشت‌سازی بوده است. از لحاظ ماهیت و سرشت و میزان تأثیرگذاری جریان‌های تجارت دریایی «تمدن‌ساز» یا «تمدن‌سوز» بر بنادر و جزایر همجوار با «تنگه هرموز» تا محل اتصال «اروندرود» با جلگه غربی خلیج فارس، از دوره‌های تاریخی دیگر جذاب‌تر و پرماجراتر است. این دوره مهم که تاریخ‌نگاران آن را «عصر طلایی کاروان‌های دریایی» توصیف می‌کنند، مصادف با اوج درخشش جهانی اقتصاد دریاپایه در شهربندرهای افسانه‌ای همچون «هرموز کهنه» در جلگه میناب و جزیره رنگین کمانی «هرموز» است که حتی هجوم سپاهیان مغول به سرزمین‌های مرکزی و جنوبی ایران از یکسو و هجمه پیاپی میراث‌داران وایکینگ‌های خونخوار شمال اروپا در پوشش ناوگان‌های تجاری و نظامی پرتغالی‌ها و پس از آن کمپانی‌های بازرگانی دریایی هند شرقی هلندی‌ها، بریتانیایی‌ها و در دوره‌های بعدی، فرانسوی‌ها، آلمانی‌ها، آمریکایی‌ها و دیگر قدرت‌های جهانی در آب‌های این منطقه «هارتلند نیمکره شرقی زمین» نتوانست، ترمزی بر جریان زاینده و پاینده تمدن‌سازی خلیج‌فارس باشد.
«ملوک هرمز» با ثبت رکورد ۷۰۰ ساله تمدن‌سازی و حکمرانی دریایی، یکی از افتخارات کمتر روایت شده تمدن دریایی ایران زمین محسوب می‌شود؛ حکومتی با مرکزیت بنادر و جزایر پیرامون «تنگه هرمز» که به تعبیر بسیاری از محققان حوزه توسعه دریامحور، کهن الگوی ایرانی کشور فعلی امارات متحده عربی و یکی از مهمترین پشتوانه‌های تاریخی و تمدنی استان هرمزگان امروزی محسوب می‌شود؛ ملوک هرموز در سده ۱۱ میلادی (پنجم هجری) ابتدا به عنوان حکومتی محلی وابسته به سلطنت سلجوقیان کرمان بنیان‌گذاری و سپس خراج‌گزار اتابکان فارس و ایلخانان مغول شد. 
تا پیش از سال ۱۳۰۱ میلادی، این حکومت نام خود را از آوازه جهانی پایتخت باشکوهش وام می‌گرفت که شهر بندری «هرمز بری» (بر یعنی خشکی) بود؛ هرمز در آن زمان یکی از مهمترین و افسانه‌ای‌ترین بنادر خاورمیانه، شهره آفاق بود. (مثل حکایت امروزی کشور امارات و دولتشهر دبی). بندر هرمز کهنه(قدیم)، واقع در حوالی بندر تیاب امروزی (بخشی از منطقه ساحلی شهرستان میناب) مسیرهای تجاری دریایی خلیج‌فارس به چین، هندوستان و آفریقا را مدیریت و کنترل می‌کرد. پس از شدت گرفتن رقابت‌های سیاسی و سوداگرانه جانشینان چنگیز مغول، پایتخت پادشاهی(ملوک) هرمز برای صیانت از سرمایه و ثروت افسانه‌ای حکومت و شهروندانش، به «جزیره جرون» انتقال یافت که بعدها نام این جزیره به «هرمز نو» شهرت یافت. هرموز در سال ۱۵۱۵.م به عنوان حکومتی محلی وابسته به امپراتوری پرتغال درآمد اما یک قرن بعد، بیشتر قلمرو آن در سواحل شمالی و جنوبی خلیج‌فارس و همچنین کرانه‌های عمان، با دستور شاه عباس کبیر و میدان‌داری امامقلی‌خان، ضمیمه امپراتوری صفوی شد؛ در سال ۱۶۲۲.م ( دهم ازدیبهشت 1001 ه.خ) «آزادسازی جزایر خلیج فارس» از سلطه ۱۱۷سال استعمار پرتغال و اسپانیا، رقم‌خورد. بدین ترتیب، پس از ۷ قرن حیات سیاسی و اقتصادی، پادشاهی افسانه‌ای هرموز، از صفحه تاریخ حذف و «بندر مبارکه عباسی» (بندرعباس فعلی) میراث دار و جایگزین «جزیره هرمز» شد.
به عقیده پژوهشگران و محققان، مهمترین دلیل موفقیت حکمرانی دریاپایه و اقتصاد باشکوه «ملوک هرمز» به روایت عبدالرزاق سمرقندی، پژوهشگر و مورخ ایرانی عصر ایلخانان مغول، «مدارا با شهروندان چندملیتی دارای ادیان گوناگون و عدالت در تعاملات اقتصادی و بازرگانی» است. علاوه بر این، آنچه که از مجموع بررسی‌ها و کنکاش‌های پژوهشگران حوزه تحقیقات شرق‌شناسی، ایران‌شناسی و مطالعات خلیج‌فارس برمی‌آید، این نکته کلیدی است که در قرن شانزدهم میلادی نسبت به سده پیش از آن، حضور گسترده ناوگان‌های تجاری و نظامی فرامنطقه‌ای در آبراه‌ها و مسیرهای تجارت بین‌المللی همچون «راه ادویه» بسیار پررنگ و مشهودتر بوده است؛ تا بدانجا که این ناوگان، بازار رنگارنگ کالا و منابع غذایی در هندوستان و خاور دور را از طریق تنگه هرموز و خلیج‌فارس به فلات ایران، آسیای صغیر و اروپا پیوند می‌زد و موجب بالا رفتن حجم روزافزون تجارت دریایی نسبت به محموله‌های بازرگانی جاده‌های خشکی از جمله مسیر «راه ابریشم» شده که این سده پرماجرا و پرآشوب را در تاریخ با نام «عصر کاروان‌های دریایی» بلندآوازه کرده است. 
یکی دیگر از پیامدهای شکل‌گیری این جریان پررونق تجارت بین‌المللی و شکوفایی تمدن‌ساز اقتصاد دریاپایه، بالا رفتن سرعت ظهور و بروز فناوری‌های دریایی و تغییرات عمده در فنون کشتی‌سازی، به کارگیری کشتی‌های جنگی در میدان رقابت‌های نظامی دریایی و کشیده شدن دامنه نبردها از خشکی به دریا بود که این تغییرات تکنولوژیک، خسران بزرگی را برای دریاپیشگان ایرانی و نیروهای بومی ساحل زیست خلیج‌فارس با روحیه همزیستی زیاد، سطح بالای تساهل و تسامح و رواداری مذهبی و نژادی، پرهیز از نظامی‌گری، و برخورداری از منطق صلح طلبانه و تعامل تجارت پیشگی، به دنبال داشته است.
برخلاف تصور عمومی مبتنی بر ادعاهای برخی پژوهشگران و روایت غیرواقعی تعدادی از جهانگردان اروپایی و غربی، آنچه با عنوان حضور ۱۱۷ ساله پرتغالی‌ها در بنادر و جزایر همجوار تنگه هرموز در طول تمامی دهه‌های قرن شانزدهم و دو دهه نخستین قرن هفدهم میلادی (تا زمان رخداد حماسی اخراج پرتغالی‌ها از جزایر ایرانی خلیج فارس، روایت می‌شود، تداوم مناسبات تجاری و هم‌پیوندی نظام اقتصاد دریایی ملوک هرموز با بنادر هندوستان در کریدور ترانزیتی «راه ادویه» بوده است. از این رو پژوهشگران و تاریخ نگاران معتقدند که پرتغالی‌ها هیچگاه نخواسته یا شاید هم نتوانسته‌اند حکمرانان تجارت‌پیشه، سیاست‌ورزان خردمند و همچنین وزیران باتدبیری همچون «خواجه کمال‌الدین عطا» در مقام صدراعظم و حتی مقامات قدرتمند لشکری بسان «روسای قدرتمند فالی» را از صحنه بازیگری قدرت اقتصادی مبتنی بر تجارت بین‌المللی و اقتدار دریایی گستره خلیج‌فارس تا جنوب عمان، حذف کنند. 

خواجه عطا؛ نخستین قهرمان مبارزه با استعمار در تاریخ ایران
اهمیت حکمرانی دریامحور هرموز را می‌توان در کنکاش‌های دقیق در بین روایت‌های تاریخ عصر ایلخانان مغول تا دوران صفوی، به ویژه در اسناد فارسی، عربی، پرتغالی و ترکی جست و جو کرد؛ تنگه هرموز و سواحل و جزایر پیرامونی آن، سرزمینی که روایت شده در افکار عمومی محسوب می‌شود که مردمان سلحشور مهاجر و بومی آن در کنار حاکمانش، برای پایداری و استمرار «برند جهانی هرموز» می‌جنگیدند، به ویژه در روزگاری آلبوکرک، دریاسالار پرتغالی با به‌روزترین سلاح‌های خود و با کشتی‌هایی که سینه اقیانوس‌ها را می‌شکافت، به هرموز رسید، بر تمامی سواحل اقیانوس هند و دریای عمان اما به محض ورود به نخستین جزیره واقع در دهانه تنگه هرموز، به کوهی مستحکم برخورد کرد به نام خواجه کمال الدین عطا( عطار)؛ مردی سیاستمدار، با تدبیر، تاجر پیشه و جنگجو. نامی که هم اکنون با گذشت بیش از 510 سال از آسمانی شدن خواجه عطا و همچنین، سپری شدن 402سال از حماسه فتح هرموز، اخراج استعمارگران پرتغالی و انقراض پادشاهی ملوک هرموز، امروزه فقط از نام و آوازه صدراعظم قهرمان ایرانی، تنها درخشش نام او بر پیشانی یک محله ساحلی در بندرعباس باقی مانده است.
بنا بر پژوهش‌های صورت گرفته توسط مورخان و محققان معاصر، به ویژه دکتر محمدباقر وثوقی، استاد تاریخ و مطالعات خلیج‌فارس در دانشگاه تهران، خواجه کمال‌الدین عطا یا عطار از رجال قدرتمند و تاثیرگذار سده‌های نهم و دهم هجری قمری (15 و 16 میلادی) در خلیج‌فارس است که با استناد به مقاله پیوست این نامه اولین قهرمان مبارزه با استعمار در تاریخ ایران است. بنادر و جزایر پیرامون تنگه هرموز و دریای عمان به شکل ناجوانمردانه‌ای توسط پرتغالی‌های استعمارگر، غارت شد. در این ایام خواجه عطا با جمع‌آوری 30 هزار مرد جنگی به مصاف دشمن رفت اما نتوانست بر جبهه دشمن فائق شود. با این حال با درایت و سیاست مشغول تفرقه‌اندازی بین لشکریان دشمن شد که در نهایت توانست چند فرمانده پرتغالی را از صفحه جنگ خارج کند. در همین اثنا و با مغتنم شدن فرصت اختلاف بین فرماندهان توانست بار دیگر با لشکرکشی، پرتغالی‌ها را مغلوب کند. تا آنجا که اغلب مورخان به ویژه دکتر وثوقی باورمند است که تا خواجه عطا زنده بود، آلبوکرک و به طور کلی استعمار پرتغال به هیچ یک از اهداف خود در تصرف کامل جزیره و شهر هرموز افسانه‌ای، دست نیافت. تحلیلگران معتقدند مهمترین ویژگی نظام حکمرانی دریامحور و داشتن لجستیک لازم برای توسعه طلبی پرتغالی‌ها، پررنگ بودن تمایلات آنان به نظامی‌گری در ساختار اداره امور حاکمیتی سیاسی و مداخلات گسترده نظامی‌ها در امور بازرگانی و اقتصاد دریایی بوده است که در برخی مقاطع حساس، باعث شد تا خوشه‌های خشم فرماندهان پرتغالی برای کنترل شدید سربازان، اعمال قوانین شدید درون لشکر، حتی دامان خود ارکان رهبری دژخیمان پرتغال مستقر در جزیره هرمز را بگیرد؛ تا بدانجا که بزرگمرد آن عصر، «خواجه کمال‌الدین عطا» وزیر باتدبیر و سیاست شناس ملوک هرموز از همین نقطه ضعف پرتغالی‌ها برای بهم ریختن انسجام درون تشکیلاتی استعمارگران به درستی و هوشمندانه استفاده کرد و قدرت پوشالی پرتغالی‌ها را تا مرزهای فروپاشی لشکر به سطح نازلی فروکاست؛ بعدترها پس از آنکه خواجه عطای سیاس و زیرک چهره بر نقاب خاک کشید، «آلبوکرک» و دریاسالاران سپاهش توانستند در سومین تهاجم دریایی به پایتخت ملوک هرمز، حوالی سال ۱۵۱۵ میلادی، جزیره رنگین کمانی خلیج‌فارس را به تصرف کامل خود درآورند؛ شاید اگر این سیاستمدار کهنه کار ایرانی عمر بیشتری از پروردگار گرفته بود، سوداگران جنگ‌طلب پرتغالی در خواب هم نمی‌توانستند رویای تسخیر جزیره هرموز را در ذهن بپرورانند.
بنا بر آنچه از مجموع این روایات تاریخی و مستندات برمی‌آید، در هزاره اخیر تاریخ و تمدن خلیج فارس، «خواجه عطا» شخصیتی تاثیرگذار در زمینه عمران و آبادانی و توسعه‌گری و دیپلماسی بین‌المللی ایران با امپراتوری‌های اقیانوس هند تا شرق آسیا و بنادر شرق آفریقا بوده است؛ او همچنین در زمینه صیانت از تمامیت ارضی ایران، سلحشوری‌ها و سیاست‌ورزی‌های بسیاری به خرج داد که برای حکمرانان امروزی ایران نیز درس‌های آموختنی بی‌شماری دارد.
از سال 1401 هجری خورشیدی به مناسبت چهارصدمین سالگرد بنیانگذاری شهر نوین بندرعباس در عهد شاه عباس صفوی، مجموعه رویدادهایی مردمی در حوزه بازنمایی فرهنگ دریاپایه و رونق بخشی گردشگری ساحلی و دریایی در مرکز استان هرمزگان توسط دغدغه‌مندان حوزه سبک زندگی اصیل ساحل‌نشینی و دوستداران فرهنگ و تمدن خلیج‌فارس طراحی و برگزار شدند که یکی از مهمترین و موفق‌ترین آنها، «جشنواره ساحلی و دریایی خواجه عطا» در محله ساحلی خواجه عطا شهر بندرعباس است. این جشنواره زمستانه که هم‌اکنون سومین دوره آن در حال برگزاری است، مهرماه سال 1403 در فهرست تقویم رویدادهای گردشگری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری به ثبت رسید و تاریخ شروع مجموعه برنامه‌های آن، 6 دی ماه هر سال تعیین شده است و تا پیش از آغاز عید نوروز هر سال نیز اختتامیه آن برگزار خواهد شد. 
بر همین اساس، برگزارکنندگان جشنواره مردمی خواجه عطا درخواست دارند که با استناد به تحقیقات تاریخی صورت گرفته، اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان هرمزگان اقدامات و پیگیری‌های لازم را برای ارایه پیشنهاد ثبت روز 6 دی ماه در تقویم رسمی به عنوان «روز ملی خواجه عطا؛ نخستین قهرمان ایرانی مبارزه با استعمار در دوره اسلامی» مبذول فرمائید. 
از آن مقام محترم نیز بابت حمایت‌ها و همکاری‌های همیشگی در برگزاری باشکوه تر جشنواره خواجه عطا و مشارکت فکری مدیران و کارکنان آن اداره کل در توسعه ایده‌ها و برنامه‌های جنبی این رویداد تخصصی سبک زندگی ساحلی و دریایی، کمال تشکر و امتنان 
را داریم.