گروه زیست محیط دریایی - سعید قلیچی- دریای خزر به سرعت در حال خشک شدن است. با افزایش دماهای ناشی از تغییرات اقلیمی، این دریاچه به سرعت در حال تبخیر است و پهنه‌های وسیعی از زمین‌های خشک را بر جا می‌گذارد. به طور متوسط، دریای خزر سالانه ۲۰ سانتی‌متر عقب‌نشینی می‌کند و پیش‌بینی می‌شود که آب آن تا پایان این قرن، ۱۸ متر کاهش سطح داشته باشد، در حالی که عمق دریای خزر شمالی هم‌اکنون تنها ۵-۶ متر است. این دریا اکنون به سطحی زیر آستانه‌ای رسیده که بتواند اکوسیستم دریایی را پشتیبانی کند.
به گزارش روزنامه دریایی اقتصاد سرآمد، چنانچه به سواحل دریای خزر بروید پس‌روی محسوس آب رامی‌بینید. نقاطی که پیش ازاین زیرآب بوده اکنون به ساحل شنی دریا اضافه شده است. بنابه گفته صیادان محلی آب خزر طی حدود ۲۰سال گذشته بین ۱۸۰ تا۲۵۰ متر عقب نشینی کرده واین روند در۵ سال اخیر سرعت بیشتری دارد. این مشکل اکنون زیرساخت‌های همه بنادر حاشیه خزر راتهدید می‌کند.
طی سال‌های گذشته توجیه رسانه های دولتی در ایران بر این پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر ۲۵ سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی ۵ سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. مساحت دریای خزر در ابتدای قرن بیستم ۴۲۰ هزار کیلومتر مربع بوده که امروزه به ۳۷۰ هزار کیلومتر مربع رسیده است. هم اکنون حجم محاسبه شده آب خزر ۷۸هزار و۸۰۰ کیلومترمکعب است که نیاز آبی آن بوسیله ۱۳۰ رشته رودخانه آب شیرین تامین می‌شود.
دریای خزر بزرگ‌ترین آب داخلی جهان است که به طور متغیر به عنوان بزرگترین دریاچه یا دریای کامل جهان توصیف می‌شود و بین ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان مشترک است. کاهش سطح آب همچنین اکوسیستم و محیط زیست دریای خزر به ویژه در نواحی ساحلی را با چالش ها و تهدیدهایی مواجه‌ می‌کند. در واقع، اگر قسمت شمالی خزر که آب های کم عمق آن دارای جانوران غنی است خشک شود، این امر پیامدهای اکولوژیکی بزرگی خواهد داشت.
همچنین‌ می‌تواند مناطق حفاظت شده و تالاب‌هایی مانند دلتای ولگا در روسیه و خلیج گرگان (بزرگترین خلیج دریای خزر) و تالاب میانکالا در سواحل جنوب شرقی ایران را تهدید کند. همچنین خشک شدن تالاب ها و پیشروی سواحل‌ می‌تواند منجر به تولید گرد و غبار شود و آب و هوای کشورهای ساحلی را تحت تاثیر قرار دهد. این فرآیند تأثیر انسانی و اجتماعی نیز خواهد داشت. تغییرات اکولوژیکی‌ می‌تواند منجر به مهاجرت و کاهش جمعیت در شهرها و روستاهای ساحلی اطراف دریای خزر شود. تجربه خشک شدن دریای آرال به وضوح پیامدهای بالقوه مهم انسانی و اجتماعی تغییرات اکولوژیکی را نشان‌ می‌دهد.
این پیامدهای بالقوه فعلی و کوتاه مدت هستند. با این حال اثرات و نتایج بلندمدت این فرآیند باعث نگرانی بزرگ‌تر می‌شود. پیش‌بینی می‌شود که سطح دریای خزر در سناریوهای انتشار متوسط تا زیاد تا پایان قرن جاری بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد که ناشی از افزایش قابل‌توجه تبخیر دریاچه است که با افزایش دبی رودخانه یا بارندگی متعادل نمی‌شود. نتایج زیست محیطی به وضوح فاجعه آمیز خواهد بود.

تهدید مزارع میگو در گمیشان گیلان
در همین حال آنطور که تسنیم گزارش داده، مزارع پرورش میگو در گمیشان باید از اردیبهشت ماه آماده تولید شود اما این اتفاق با توجه به وضعیت کانال آبرسان به این سایت ۴ هزار هکتاری در هاله‌ای از ابهام است. هرچند مدیرکل شیلات استان معتقد است جای نگرانی نیست و هرساله لایروبی از فرودین آغاز می‌شود. کمتر کسی تصور می‌کرد شوره‌زارها و اراضی لم‌یزرع نوار شمالی استان گلستان که جز خارهای بیابان گیاهی دیگری در آن نمی‌رویید تبدیل به کارگاهی برای تولید و اشتغال شود. این اتفاق سال 1378 رخ داد و برای اولین بار مزارع پرورش میگو در شمال کشور در منطقه مرزی گمیشان ایجاد شد.
برای اینکه مزارع پرورش میگو یکی یکی ایجاد شود نیاز به آب بود و همجواری با تالاب گمیشان و دریای خزر، شرایط ایده آلی را برای توسعه پرورش میگو در این منطقه فراهم کرده بود. ایجاد کانال انتقال آب از دریا به سایت پرورش میگوی گمیشان یکی از اقدامات اساسی برای تولید میگو در این منطقه بود. طرحی که قرار در دو فاز اجرایی شود و فاز نخست آن 4 هزار هکتار است که سالانه بیش از 3 هزار تن میگو در آن تولید می‌شود که بخش اعظمی از آن نیز صادراتی است. فاز دوم این پروژه به مساحت 6 هزار هکتار بود که بنا به گفته مسئولان وقت در سال‌های گذشته قرار بود تا افق 1404 به بهره برداری برسد.
اما آنچه در سال‌های اخیر تولید میگو در این منطقه را با مشکل مواجه کرده است، پسروی آب دریاست. خزر چند سالی است که حال و روز خوشی ندارد و هر سال بنا به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش ورودی آب به این دریاچه، سدسازی‌ها در بالادست رودخانه‌ها و غیره در حال پسروی است که شدت این پسروی در سواحل گلستان نیز قابل توجه است. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد، طی دو دهه اخیر روند کاهش تراز آب خزر طولانی‌تر شده و شدت کاهش تراز آب به‌ویژه در سال‌های اخیر شدت یافته به طوری که تنها در سال 1401، تراز آب 26 سانتی‌متر کاهش یافته است. در مجموع از سال 1375 تا 1401 که روند کاهش تراز آب شروع شده، حدود 2 متر از سطح آب کاهش یافته و به کمترین میزان در 30 سال اخیر رسیده است.

سناریوهای علت افت سطح آب خزر
بر‌اساس سناریو‌های مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر 9 تا 18 متر پایین خواهد شد. سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است، با توجه به اینکه آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر، کم عمق است، با اُفت 9 متری آب، حدود 24 درصد از مساحت سطح خزر کوچک خواهد شد و اگر 18 متر آب افت کند، 34 درصد از سطح این دریاچه خشک خواهد شد. این سناریوهای ترسناک علاوه براینکه خسارت‌های محیط زیستی فراوانی به همراه دارد و وضعیت اکوسیستم‌هایی مانند خلیج گرگان، تالاب انزلی، تالاب گمیشان، تالاب میانکاله، تالاب کیاشهر، تالاب زیباکنار و پارک ملی بوچاق را بحرانی خواهد کرد، بر روی اقتصاد و معیشت مردم حاشیه خزر نیز اثرات سوئی خواهد داشت.
یک نمونه آن را چند سالی است که در گمیشان می‌بینیم. به دلیل پسروی آب هر سال کانال آبرسان به سایت پرورش میگوی این منطقه نیازمند لایروبی است. آنطور که مدیرکل شیلات گلستان گفته در دو سال اخیر تنها 40 میلیارد تومان هزینه لایروبی این کانال شده و پیش بینی امسال نیز نیاز 50 میلیاردتومانی برای لایروبی این کانال است. مزارع پرورش میگو در گمیشان باید از اردیبهشت ماه آماده تولید شود اما این اتفاق با توجه به وضعیت کانال آبرسان به این سایت 4 هزار هکتاری در هاله‌ای از ابهام است. هرچند مدیرکل شیلات استان معتقد است جای نگرانی نیست و هرساله لایروبی از فرودین آغاز می‌شود. این در حالی است که تولیدکنندگان مدعی‌اند با توجه به وابستگی تولید میگو در گمیشان به پست لاروهای جنوب کشور و همچنین عدم لایروبی کانال انتقال آب، سردرگم هستند و هنوز قراردادهای خرید پست لارو و غذای میگو و غیره را نبسته‌اند.
در سایت پرورش میگوی گمیشان یک هزار و 200 نفر به صورت مستقیم مشغول به کارند و سه هزار و 700 تن تولید میگوی وانامی در این سایت انجام شده که 80 درصد آن پس از بسته بندی و فرآوری به کشورهای مختلف صادر شده است. با توجه به پسروی مداوم آب دریای خزر و ضرورت حفظ اشتغال پایدار در این منطقه با توجه به سرمایه‌گذاری‌های بخش دولتی و خصوصی، به نظر می‌رسد در کوتاه مدت می‌توان حضور دائم یک دستگاه لایروب را مورد تأکید قرار داد. موضوعی که اسماعیل جباری نیز به آن اشاره کرده و گفته که نامه نگاری‌های آن با دولت انجام شده است و امیدواریم که این اتفاق به زودی رخ دهد. هرچند در صورت تداوم پسروی آب خزر، دیگر از دستگاه لایروب هم کار چندانی بر نخواهد آمد.