گروه زیست دریایی-سهیل مرتضوی-  کاهش تراز آب دریای خزر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان، نه‌تنها یک پدیده طبیعی بلکه یک بحران زیست‌محیطی جدی است که تأثیرات عمیقی بر اکوسیستم‌های محلی و اقتصادی کشورهای حاشیه آن دارد. این دریاچه که در طول تاریخ خود نوسانات زیادی را تجربه کرده، به تازگی با کاهش بی‌سابقه‌ای در سطح آب مواجه شده است. براساس گزارش‌ها، در دودهه اخیر، تراز آب دریای خزر حدود ۲متر کاهش یافته و به کم‌ترین سطح خود در یک قرن اخیر رسیده است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، هشدارها درباره کاهش سطح آب دریای خزر هر روز جدی‌تر می‌شود. حالا بحران کاهش تراز آبی بزرگ‌ترین دریاچه جهان نه‌فقط از سوی ایران که موردتوجه سایر کشورها نیز قرار گرفته است. ایران هم سهم بالایی از افزایش آگاهی جهانی درباره این بحران داشته است. شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست آبان سال گذشته و در اجلاس کاپ29 در آذربایجان درباره مشکلات محیط‌زیستی که دریای خزر با آن مواجه است، از جمله کاهش سطح تراز آب و تهدیدهای اکولوژیک آن هشدار داد و از ضرورت همکاری کشورهای عضو کنوانسیون تهران صحبت کرد. این اما اولین و آخرین باری نبوده که مسئولان ایرانی درباره این بحران ابراز نگرانی جدی کرده‌اند. رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران همچنین روز پنجشنبه در کنگره جهانی محیط‌زیست و در نشست تخصصی «تغییرات اقلیمی، بحران خزر و همبستگی منطقه‌ای» در سن‌پترزبورگ گفت: آمارها نشان می‌دهد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است، به‌طوری که پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۵۰ ممکن است تا ۱۸متر دیگر از عمق آن کاسته شود.
کاهش تراز آب دریای خزر در سال‌های اخیر باعث نگرانی‌های زیادی در حوزه‌های مختلف محیط‌زیستی، سیاسی و اقتصادی شده است. عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، افزایش دما و کاهش ورودی آب از رودخانه‌های اصلی مانند ولگا، به‌شدت بر این روند تأثیر گذاشته‌اند و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا پایان قرن جاری، این رقم می‌تواند به ۹ تا ۱۸متر برسد. این کاهش تراز آب نه‌تنها تهدیدی برای تنوع‌زیستی و اکوسیستم‌های آبی است، بلکه بر معیشت جوامع ساحلی و فعالیت‌های اقتصادی مانند ماهیگیری و گردشگری کشورهای منطقه از جمله ایران نیز تأثیر منفی می‌گذارد.

آمار نوسانات شدید دریای خزر 
بلندترین آمار اندازه‌گیری تراز آب دریای خزر در ایران در ایستگاه بندر انزلی از سال۱۳۲۰ ثبت شده است. براساس اطلاعات اندازه‌گیری‌شده در انزلی، از سال1320 تا 1356، روند کلی تغییرات تراز آب نزولی بوده و تراز آب در طی زمان 36سال با 1.36متر کاهش به مقدار 28.16-متر در سال1356 می‌رسد. به‌طور کلی، تراز آب دریای خزر به‌صورت منفی بیان می‌شود؛ زیرا سطح این دریاچه پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است. به‌عنوان مثال تراز 28.16-متر به این معناست که سطح آب دریای خزر 28.16-متر پایین‌تر از سطح متوسط دریاهای آزاد قرار دارد.
در فاصله سال‌های1374-1357، روند کلی تغییرات تراز آب با شیب بیشتری نسبت به دوره قبل صعودی بوده و در طی 18سال، در سال1374 با 2.4متر افزایش نسبت به سال1357 به تراز 25.76-متر در سال1374 می‌رسد. از سال1375 تاکنون روند نزولی تغییرات تراز آب دریای خزر با شیب ملایم‌تری نسبت به دوره افزایشی از سر گرفته می‌شود، به‌طوری‌که طی 28سال با 2.24متر کاهش تراز آب در سال1403 به حدود 28-متر رسیده است. 
فرضیات اقلیم‌شناسی حاکی آن است که تراز آب دریای خزر با تغییراتی که به‌واسطه تغییر اقلیم در بودجه آبی دریا به‌وجود می‌آید، کنترل می‌شود. این فرضیه توسط تعداد زیادی از محققان که روی نوسانات تراز آب دریای خزر کار می‌کنند، تایید شده است. ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به‌شدت روی این تراز آب این دریاچه تاثیر بگذارد. سرعت تغییرات تراز آب دریای خزر به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از اقیانوس‌هاست و تقریباً یک‌صد برابر آن‌هاست.
بودجه آبی دریای خزر، عمدتا شامل ورودی آب از رودخانه‌ها به دریای خزر، بارش باران روی سطح دریا و تبخیر از سطح آن است. تقریباً ۸۰درصد از بودجه آبی دریای خزر از ورودی آب رودخانه‌ها تامین می‌شود؛ در حالی‌که بارش حدود ۲۰درصد و ورود آب زیرزمینی کمتر از یک‌درصد است. رودخانه ولگا حدود ۸۲درصد از کل ورود آب رودخانه‌ها را تامین می‌کند؛ در حالی‌که رودخانه‌های کورا، اورال، تِرِک و سولک به‌طور تقریبی ۱۵درصد را تأمین می‌کنند و ۳درصد باقی‌مانده از رودخانه‌های کوچک‌تر می‌آیند.

پیش‌بینی آینده نوسانات تراز آب دریای خزر
کارشناسان معتقدند دریای خزر به دلیل نوسانات سریع تراز سطح آب آن که ناشی از تغییرات اقلیمی است، با چالش‌های متنوعی مواجه است. پیش‌بینی تغییرات سطح دریای خزر برای توسعه استراتژی‌های مؤثر سازگاری با این نوسانات حیاتی است. همچنین براساس مطالعه انجام شده، عامل اصلی تعیین‌کننده روند تغییرات سطح تراز دریای خزر در قرن۲۱، تغییرات جریان ورودی رودخانه‌ها به دریا عنوان شده است. تبخیر از سطح دریای خزر نیز به‌عنوان یک عامل مهم دیگر، نرخ تغییرات تراز آب را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
براساس خروجی این مطالعات، احتمال کاهش تراز آب دریای خزر نسبت به افزایش آن تا انتهای قرن۲۱ بیشتر است. با این حال، نرخ کاهش تراز آب از نیمه‌های قرن۲۱ کاهش می‌یابد؛ زیرا افت تراز آب دریای خزر منجر به کاهش مساحت آن می‌شود که در نتیجه، حجم آب تبخیرشده از سطح دریا باوجود افزایش نرخ، تبخیر کاهش می‌یابد. این کاهش تبخیر، سرعت پایین‌ روی تراز آب دریای خزر را نیز کاهش می‌دهد.
طبق نتایج این پژوهش، میانه پیش‌بینی احتمالاتی برای تراز آب دریای خزر در سال۱۴۱۰ نسبت به اکنون1403، کاهش تراز آب را تحت تمامی سناریوهای تغییر اقلیم نشان می‌دهد: 0.5متر برای سناریوی انتشار کم گازهای گلخانه‌ای، 0.7متر برای سناریوی انتشار متوسط گازهای گلخانه‌ای، 0.7متر برای سناریوی انتشار متوسط تا بالا گازهای گلخانه‌ای و 0.95متر برای سناریوی انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای.
نتایج پیش‌بینی‌های احتمالی اطلاعاتی ارزشمند درباره تراز سطح تراز دریای خزر با احتمال وقوع آن ارائه می‌دهند؛ برای مثال، در سال 1410، تحت سناریوی با انتشار متوسط گازهای گلخانه‌ای -که با توجه به سیاست‌های فعلی، محتمل‌ترین سناریو از سوی هیات دولت تغییر اقلیم شناخته شده است- به احتمال 66 درصد تراز آب دریای خزر تغییراتی در محدوده بین 5 سانتی‌متر پایین‌تر از تراز کنونی تا 1.83 متر پایین‌تر از تراز کنونی را تجربه خواهد کرد.

هشدار جدی ایران در کنگره جهانی
شینا انصاری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران در کنگره جهانی محیط زیست و در نشست تخصصی «تغییرات اقلیمی، بحران خزر و همبستگی منطقه‌ای» در سن‌پترزبورگ گفت: تغییرات اقلیمی و بحران خزر از موضوعات مهمی است که برای حل این مشکلات به همبستگی منطقه‌ای به‌ویژه ساحل‌نشینان خزر نیاز دارد. وی در ادامه گفت: به‌عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران افتخار دارم که امروز در این گردهمایی حیاتی حضور یافته‌ و درباره موضوع مهم محیط‌زیست دریای خزر با همکاران خود رایزنی کنم.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست اضافه کرد: دریای خزر، این گنجینه بی‌نظیر طبیعی که قرن‌هاست مایه حیات و هویت منطقه ما بوده، امروز در معرض تهدیدی بی‌سابقه قرار دارد. ترکیب مرگبار تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناپایدار، این پهنه آبی ارزشمند را به‌سوی فاجعه‌ای اکولوژیک سوق داده است. انصاری تأکید کرد: آمارها نشان می‌دهد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است، به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۵۰ ممکن است تا ۱۸متر دیگر از عمق آن کاسته شود. وی افزود: این بحران، زنجیره‌ای از پیامدهای ویرانگر را به همراه داشته است. از آسیب به صنایع ماهیگیری و گردشگری که معیشت میلیون‌ها نفر به آن وابسته است، تا تهدید گونه‌های منحصربه‌فردی مانند ماهیان خاویاری و فک خزری که امروز در آستانه انقراض قرار دارند.
انصاری تصریح کرد: خشک‌شدن تدریجی بستر دریا، کانون‌های جدید گردوغبار ایجاد کرده که سلامت عمومی و حاصلخیزی اراضی کشاورزی را به مخاطره انداخته است. تالاب‌های بین‌المللی ارزشمندی مانند انزلی و میانکاله نیز به‌طور جدی در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. وی با اشاره به اینکه چالش‌ها راه‌حل‌هایی نیز دارند، گفت: این راه‌حل‌ها در سایه همکاری و همبستگی منطقه‌ای قابل دستیابی هستند و کنوانسیون تهران به‌عنوان چارچوب همکاری زیست‌محیطی منطقه می‌تواند و باید به ابزاری قدرتمند برای اقدامات عملی تبدیل شود.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست تأکید کرد: جمهوری اسلامی ایران پیشنهادات مشخصی را برای این منظور ارائه می‌دهد که نخستین محور آن تشکیل یک کارگروه ویژه منطقه‌ای با مشارکت تمام کشورهای ساحلی است تا برنامه‌ای عملی برای مدیریت کاهش سطح آب خزر تدوین کند. وی افزود: این کارگروه می‌تواند هماهنگی لازم برای اجرای پروژه‌های مشترک را فراهم آورد.
پیشنهاد دوم شینا انصاری، ایجاد یک سامانه پایش یکپارچه برای رصد مستمر تغییرات آب و خاک و سومین پیشنهاد وی بازنگری در طرح‌های سدسازی و تخصیص حقابه زیست‌محیطی خزر از طریق مذاکرات فنی و دیپلماتیک با کشورهای بالادست بود. وی اضافه کرد: توسعه برنامه‌های جایگزین معیشتی پایدار مانند اکوتوریسم و احیای ذخایر ماهی می‌تواند به کاهش فشار بر اکوسیستم خزر کمک کند. اجرای پروژه‌های احیای تالاب‌ها و کاشت پوشش گیاهی بومی در مناطق ساحلی خشک‌شده نیز از دیگر اقدامات ضروری است.رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست دریای خزر را میراث مشترک همه کشورهای ساحلی دانست و گفت: حفاظت از آن مسئولیت جمعی ما محسوب می‌شود. امروز زمان آن فرا رسیده که با عبور از مرزهای سیاسی و اختلافات احتمالی، دست در دست یکدیگر برای نجات این گنجینه طبیعی بی‌نظیر تلاش کنیم. به همین منظور، جمهوری اسلامی ایران آمادگی خود را برای میزبانی هفتمین نشست کنوانسیون تهران در تابستان آینده اعلام می‌دارد تا در سطح وزرای محیط‌زیست کشورهای عضو، تصمیمات لازم برای مقابله با این بحران اتخاذ شود. وی تأکید کرد: به یاد داشته باشیم که مرزهای سیاسی نمی‌توانند سرنوشت مشترک ما را در برابر این چالش تعیین کنند و نجات خزر به معنای نجات آینده مشترک فرزندان‌مان و حفظ هویت تاریخی و فرهنگی منطقه است.

چشم‌اندازی برای آینده
ابهامات موجود در برخورد و توجه قانونی به دریای خزر عامل اصلی فروپاشی زیست محیطی آن است. این عدم‌اجماع منجر به اختلافات حقوقی بین کشورهای ساحلی در مورد حقوق آن‌ها شده است و بندها و خلاءهای مبهمی وجود دارد که مورد سوء‌استفاده قرار گرفته است، به‌ویژه در مورد تولید نفت و گاز. مگر اینکه و تا زمانی که نتوان به این مسائل با ایجاد یک چارچوب قانونی مورد توافق چندجانبه میان کشورهای ساحلی رسیدگی کرد، «استفاده رقابتی» از منابع هیدروکربنی فراوان خزر احتمالاً تنها مشکلات زیست‌محیطی را تشدید می‌کند و «در آینده چالش‌های بیشتری را در ارتباط با کیفیت آب در منطقه ایجاد می‌کند».
همانطور که کارشناسان هشدار داده‌اند، سیاست‌های یک‌جانبه در حوزه خزر تنها تا یک جایی می‌تواند کشورهای ساحلی را پیش ببرد و بدیهی است که همکاری کارآمدترین و موثرترین مسیر به سوی رفاه مشترک در بلندمدت است. به نظر می‌رسد که مسکو و تهران مایل به همکاری هستند و این از همین حالا نشانه پیشرفت است. گام بعدی این است که ببینیم آیا آن‌ها می‌توانند به وعده‌های خود عمل کنند یا خیر.