در انتظار فصل جدید نقش ترانزیتی ایران!
​​​​​​​گروه ترانزیت- فصل جدیدی در ترانزیت ریلی ایران با کشورهای آسیای میانه آغاز شده است. این ادعای پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت راه و شهرسازی پیرامون امضای تفاهم‌نامه همکاری ریلی میان جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان است. این تفاهم‌نامه در جریان سفر محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور کشورمان به «دوشنبه» و با حضور جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه‌آهن و میرزاعلیف کمیل جمعه‌خان، مدیر مؤسسه واحد دولتی راه‌آهن تاجیکستان به امضا رسیده است. آنطور که رسانه‌ها گزارش داده‌اند، این تفاهم‌نامه که با هدف استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود و افزایش حمل‌ونقل ریلی بین‌المللی صورت گرفته، به واگن‌های ایرانی اجازه می‌دهد تا در شبکه ریلی تاجیکستان تردد کنند. همچنین اعزام واگن‌های ایرانی از شبکه ریلی تاجیکستان به سایر راه‌آهن‌ها از دیگر بندهای این تفاهم‌نامه است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، جمهوری اسلامی ایران در دولت چهاردهم و دوره ریاست جمهوری مسعود پزشکیان، به‌ وضوح در حال تقویت سیاست‌های اقتصادی برپایه دیپلماسی ترانزیتی خود در میان کشورهای آسیای مرکزی است. به نظر می‌رسد تمرکز اصلی تعاملات منطقه‌ای ایران در این دوره بر توسعه روابط تجاری و زیرساخت‌های لجستیکی حمل‌ونقل قرار گرفته؛ امری که به اعتقاد بسیاری از رسانه‌ها با راهبرد «نگاه به شرق» ایران هماهنگ است. در این میان گروهی از کارشناسان نیز معتقدند که شبکه جاده‌ای و ریلی ایران، همراه با بنادر، مزیتی راهبردی برای همکاری با جمهوری‌های محصور در خشکی آسیای مرکزی فراهم می‌کند؛ مزیتی که به نظر می‌رسد این روزها بیش از گذشته موردتوجه کشورهای منطقه آسیای‌میانه قرار گرفته است.

اهمیت ترانزیت خارجی ایران با آسیای‌میانه
حمل‌و‌نقل و ترانزیت را می‌توان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان و زیرساخت‌های تجاری برای توسعه صادرات،کسب درآمدهای ارزی، ایجاد ارزش‌افزوده، ایجاد فرصت‌های شغلی، رشد و توسعه اقتصادی، افزایش امنیت ملی، تقویت مناسبات بازرگانی، امنیتی و همگرایی اقتصادی و سیاسی با کشورهای منطقه به‌شمار آورد.
موقعیت ممتاز جغرافیایی، همسایگی با 15کشور منطقه با امکان صادرات و واردات متنوع، توان اتصال همسایگان شمالی و کشورهای آسیای مرکزی به همسایگان جنوبی،کشورهای آفریقایی و آب‌های آزاد، جمعیت قابل‌توجه و تولیدات متنوع همسایگان شمالی از جمله پنبه، غلات و نیاز همسایگان جنوبی به این محصولات و مزیت‌های ترانزیتی مسیر ایران از جمله کوتاهی، امنیت و ارزانی نسبت به سایر رقبا، همگی بیانگر امکان استفاده از 50درصد ظرفیت خالی ترانزیتی است.
علاوه‌بر توانمندی‌های عنوان‌شده، استفاده از ابزارهای مدیریت بازاریابی و راهبردی توسط مدیران‌مسئول با توجه به خواسته‌ها، نیازها و رفع مشکلات مشتریان ترانزیتی کشور جهت افزایش انگیزه مشتریان در انتخاب مسیر ترانزیتی ایران، تدوین راهبردهای کوتاه‌مدت و بلند‌مدت از جمله گسترش کریدورهای ترانزیتی کشور از طریق پررنگ کردن جایگاه کریدور شرق به غرب با اتصال مسیر جاده‌ای و راه‌آهن ایران به کشور چین از مسیر کشورهای افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان علاوه‌بر خروج از انحصار ترانزیتی کشورهای ترکمنستان و ازبکستان در آسیای مرکزی موجب کاهش هزینه‌های ترانزیتی، کاهش مشکلات صادرکنندگان ایرانی در ترانزیت کالا به کشورهای مذکور، افزایش سهم ترانزیتی کشور و در نتیجه رشد و توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی ایران با کشورهای منطقه می‌شود.

کشورهای آسیای مرکزی در لیست شرکای اقتصادی ایران
تحریم‌های بین‌المللی همچنان مانع اصلی برای ادغام کامل ایران در ساختار اقتصادی آسیای مرکزی باقی مانده‌اند. با وجود نزدیکی جغرافیایی و ظرفیت‌های قابل‌توجه منابع طبیعی، حجم کل تجارت دوجانبه هنوز نسبتاً پایین است؛ تنها کمی بیش از ۱.۵میلیارد دلار. هرچند این رقم در سال‌های اخیر اندکی افزایش یافته ، اما هدف ایران افزایش تجارت با ازبکستان تا چهاربرابر (۲ میلیارد دلار)، با قزاقستان و تاجیکستان هرکدام تا یک‌میلیارد دلار و افزایش ۳۰درصدی تجارت با ترکمنستان است.
در مقابل، کشورهای آسیای مرکزی نیز در جست‌وجوی بازارهای مصرفی جدید و مسیرهای کارآمدتر برای اتصال به اقتصادهای بزرگ جهان هستند. ایران ترکیبی از این دومزیت را در خود دارد و به همین دلیل به یک شریک ارزشمند منطقه‌ای برای آن‌ها تبدیل شده است. افزون بر این، ایران دارای توانمندی‌های فنی و علمی در حوزه‌های مهندسی، انرژی، کشاورزی، صنایع شیمیایی و داروسازی بوده و زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری برای تولید مشترک را نیز داراست.
شبکه گسترده حمل‌ونقل زمینی و ریلی ایران، در کنار بنادر مهم در اقیانوس هند، ایران را به شریک کلیدی برای جمهوری‌های آسیای مرکزی تبدیل کرده است. تهران نقش محوری در پل زمینی اوراسیا ایفا می‌کند که چین و اروپا را از طریق راه‌آهن به هم متصل می‌کند. همچنین چندین مسیر زمینی شرق به غرب از طریق ایران عبور می‌کنند که کشورهای آسیای مرکزی را نیز در بر می‌گیرد. از جمله این مسیرها می‌توان به کریدور ریلی چین-قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه-اتحادیه اروپا و مسیر چین-قرقیزستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه-اتحادیه اروپا (با استفاده از روش‌های چندوجهی حمل‌ونقل) اشاره کرد.
ترانزیت آسیای مرکزی برای ایران نیز حیاتی است، زیرا تهران در حال بازنگری جهت‌گیری تجاری خود به ‌سوی شرق است. توافق‌نامه تجارت آزاد کامل میان ایران و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا از تاریخ ۱۵مه۲۰۲۵ اجرایی شد؛ توافقی که کاهش شدید تعرفه‌های گمرکی بر اکثر کالاها را در پی دارد. همچنین باید در خاطر داشت که روسیه، به‌عنوان اقتصاد غالب در اتحادیه اوراسیا و با گردش تجاری ۴.۸میلیارد دلاری با ایران در سال۲۰۲۴، بیشترین سود را از این توافق خواهد برد.
با وجود این، چین همچنان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در شرق محسوب می‌شود. تجارت دوجانبه غیرنفتی میان دوکشور در سال گذشته (براساس تقویم ایرانی، پایان یافته در ۲۰مارس۲۰۲۵) ۳۴.۱میلیارد دلار ارزش داشته است. به احتمال زیاد، توسعه کریدورهای حمل‌ونقل از طریق آسیای مرکزی همچنان یکی از موضوعات کلیدی در روابط ایران و چین باقی خواهد ماند و کانون توجه ویژه در آینده خواهد بود.

اهمیت توسعه ریلی برای تسهیل ترانزیت
ایران از طریق مرزهای خاکی یا آبی با پانزده کشور همسایه است که وجود این تعداد کشور، دسترسی به سواحل خزر و مرزهای آسیای‌میانه و قفقاز در شمال و دسترسی گسترده آن به سواحل راهبردی خلیج‌فارس، تنگه‌هرمز و سواحل مُکران در جنوب، باعث شده تا این کشور در نقشه ژئوپلیتیک جهانی برای ساماندهی به مبادلات چندهزار میلیارد دلاری منطقه و فرامنطقه، از موقعیتی بی‌نظیر نسبت به سایر کشورها برخوردار باشد.
کارشناسان بر این باورند، واقع‌شدن ایران در میانه کمربند اتصالی شرق به غرب به‌عنوان یکی از کوتاه‌ترین و ایمن‌ترین راه‌های دسترسی حمل‌ونقل و تجارت کالا بین دوقطب اقتصادی یعنی چین و اروپا در کنار تنوع کریدورهایی که از مسیرهای دریایی، جاده ای، ریلی و هوایی ایران عبور می‌کنند، موقعیت استراتژیک منحصربه‌فردی را ایجاد کرده تا ظرفیت ایران تنها به کریدور شمال-جنوب و سایر دسترسی‌های منطقه‌ای محدود نشود.
موقعیت ترانزیتی ایران، همواره به‌عنوان یکی از کوتاه‌ترین و ارزان‌ترین مسیرهای ترانزیتی در جهت‌های مختلف شناخته می‌شود و خطوط راه‌آهن ایران که با ۱۵هزار کیلومتر شبکه ریلی مسیرهای اصلی، فرعی و آنتن‌ها، اهمیت دوچندانی در این امر دارند. اگر شبکه داخلی خطوط ریلی ایران به تکامل واقعی خود از طریق ایجاد، بهبود و توسعه زیرساخت‌های شبکه ریلی کشور برسد، موجب می‌شود تا کریدورهای عبوری از ایران به‌عنوان کریدورهای توسعه‌ای یا اقتصادی شناخته شده و موجب جریان انتقال وسیع ظرفیت تجارت منطقه در محدوده جغرافیایی ایران و رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور شود.

ظرفیت‌های دارایی 30میلیارد دلاری راه‌آهن ایران
مهدی باقری، کارشناس ترانزیت نیز عنوان کرد که در کنار توسعه سخت‌افزاری خطوط ریلی، باید نگاه نرم‌افزاری به راه‌آهن داشته باشیم. در حال حاضر، دارایی راه‌آهن کشور ۳۰میلیارد دلار ارزش دارد که با همکاری بخش غیردولتی و رویکرد توسعه نرم‌افزاری، می‌توان درآمد ارزی سالانه برای کشور به همراه داشته باشد.
باقری تصریح کرد: به‌طور مثال، راه‌آهن ترنس سیبری روسیه یا راه‌آهن قزاقستان که در مسیر کریدور شرق-غرب، قرار گرفته‌اند، به‌عنوان یکی از سازمان‌ها یا شرکت‌های حائزاهمیت در اقتصاد و سیاست این کشورها تاثیر دارند، به‌طوری که رئیس راه‌آهن آن‌ها، در زمان ریاست یا پس از آن مسئولیت معاون نخست‌وزیر یا نخست‌وزیری آن کشور را برعهده می‌گیرد.
این کارشناس ترانزیت در انتها افزود: ایران با داشتن موقعیت جغرافیایی ممتاز و شبکه ریلی در حال توسعه، می‌تواند به‌عنوان هاب ترانزیتی اوراسیا شناخته شود که با رفع چالش‌ها و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و توسعه رویکرد نرم‌افزاری و ارتقای بهره‌وری در حمل بار، کشور می‌تواند از فرصت‌های بی‌نظیر خود در عرصه ترانزیت بین‌المللی بهره‌برداری کند.