گروه توسعه- علی افکار- در شرایطی که ایران با مجموعه‌ای از بحران‌های پیچیده در حوزه‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و ژئوپلیتیکی مواجه است، بازنگری در سیاست‌های توسعه‌ای کشور بیش از هر زمان دیگری ضرورت یافته است. تمرکز افراطی بر فلات مرکزی، توسعه نامتوازن، نابرابری فضایی و فشار بی‌سابقه بر منابع طبیعی، به‌ویژه آب، کشور را در مسیر ناپایداری قرار داده است. در چنین بستری، توسعه پایدار نیازمند تغییر بنیادین در رویکردهای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری است؛ تغییری که از بازتعریف اولویت‌های فضایی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های مغفول‌مانده آغاز می‌شود. منطقه مکران، با ویژگی‌های منحصربه‌فرد جغرافیایی، اقتصادی و ترانزیتی، می‌تواند نقطه آغاز این تحول باشد؛ سکویی برای بازسازی ملی و گذار از بحران‌های ساختاری.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، علی افکار، کارشناس ارشد حقوق در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه به بررسی ظرفیت‌های راهبردی برای توسعه منطقه مکران پرداخته است. او در این نوشتار با تشریح چالش‌های ساختاری و مدیریتی موجود در این منطقه، راهکارهایی سیاستی و اجرایی برای توسعه پایدار در مکران را ارائه می‌دهد. این مطلب را در ادامه می‌خوانید: در چارچوب آمایش سرزمین و راهبرد دریاگرایی، مکران به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق ساحلی ایران، از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی، زیست‌محیطی و گردشگری برخوردار است که تاکنون به‌طور کامل مورد بهره‌برداری قرار نگرفته‌اند. این منطقه، با بیش از ۶۰۰کیلومتر ساحل اقیانوسی و موقعیت ممتاز در اتصال به شبه‌قاره هند، آسیای‌مرکزی و خاورمیانه، می‌تواند به دروازه‌ای راهبردی برای تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی بدل شود. در شرایطی که فلات مرکزی ایران با بحران‌های زیستی و جمعیتی مواجه است، انتقال بخشی از بار توسعه به سواحل مکران نه‌تنها ضرورتی زیست‌محیطی، بلکه راهبردی ملی برای تحقق توسعه متوازن، پایدار و آینده‌نگر است.

ظرفیت‌های راهبردی مکران
منطقه مکران، به‌ویژه در سواحل جنوب‌شرقی ایران، از ظرفیت‌های راهبردی بی‌نظیری برخوردار است که آن را به یکی از نقاط کلیدی در معادلات توسعه ملی و منطقه‌ای تبدیل کرده‌ است. این منطقه با برخورداری از منابع طبیعی گسترده، اقلیم متنوع و جمعیتی جوان، می‌تواند به قطب جدیدی در حوزه‌های انرژی، گردشگری، شیلات و صنایع دریایی بدل شود. از منظر امنیتی نیز حضور در مجاورت مرزهای آبی و خشکی با پاکستان و نزدیکی به آب‌های بین‌المللی، مکران را به نقطه‌ای حساس و قابل‌اتکا در راهبردهای دفاعی و دیپلماسی منطقه‌ای ایران تبدیل کرده است. این ویژگی‌ها، در کنار ضرورت کاهش تمرکز توسعه از فلات مرکزی، مکران را به اولویتی ملی در سیاست‌گذاری فضایی بدل می‌سازد.
موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی مکران، به‌ویژه بندر چابهار، نقش تعیین‌کننده‌ای در اتصال ایران به اقتصاد جهانی ایفا می‌کند. بندر چابهار، به ‌عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور، امکان دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد را فراهم کرده و از تحریم‌های محدودکننده عبورپذیرتر است. این بندر، با ظرفیت توسعه زیرساخت‌های بندری، لجستیکی و صنعتی، می‌تواند به هاب منطقه‌ای برای تجارت، ترانزیت کالا، و همکاری‌های چندجانبه بدل شود. نزدیکی به مسیرهای دریایی بین‌المللی و امکان رقابت با بنادر منطقه‌ای مانند گوادر و جبل‌علی، چابهار را در موقعیتی ممتاز قرار داده است که با سرمایه‌گذاری هدفمند، می‌تواند به موتور محرک توسعه جنوب‌شرق ایران و دروازه تعاملات اقتصادی کشور تبدیل شود.
از منظر ترانزیتی، مکران و بندر چابهار نقش کلیدی در اتصال ایران به کریدورهای بین‌المللی ایفا می‌کنند. این منطقه در امتداد کریدور شمال-جنوب، کریدور شرق-غرب،- و مسیرهای پیشنهادی مانند کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب قرار دارد که امکان اتصال کشورهای آسیای‌مرکزی، روسیه، افغانستان و شبه‌قاره هند به بازارهای جهانی را فراهم می‌سازد. توسعه زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و بندری در این منطقه، نه‌تنها موجب افزایش نقش ایران در زنجیره تأمین جهانی می‌شود، بلکه به تقویت موقعیت ژئوپلیتیکی کشور در رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی نیز کمک می‌کند. مکران در این چارچوب، نه‌تنها یک منطقه محروم، بلکه یک گره راهبردی در نقشه آینده ایران است.

چالش‌های ساختاری و مدیریتی
منطقه مکران، علی‌رغم ظرفیت‌های راهبردی گسترده، با محرومیت تاریخی و عقب‌ماندگی زیرساختی مواجه بوده که توسعه آن را با موانع جدی روبه‌رو کرده است. در طول دهه‌های گذشته، این منطقه در حاشیه سیاست‌گذاری‌های ملی قرار داشته و از خدمات پایه‌ای مانند آموزش، بهداشت، حمل‌ونقل و زیرساخت‌های صنعتی بی‌بهره مانده است. نرخ بالای بیکاری، پایین بودن سطح سواد، نبود مراکز درمانی مجهز، ضعف در شبکه‌های ارتباطی و فقدان صنایع متوسط یا بزرگ، از جمله شاخص‌های توسعه‌نیافتگی در استان‌های سیستان و بلوچستان و شرق هرمزگان هستند. این عقب‌ماندگی، نه‌تنها مانع جذب سرمایه‌گذاری شده، بلکه موجب مهاجرت گسترده نیروی انسانی و تضعیف ظرفیت‌های محلی شده است.
یکی از دلایل اصلی این وضعیت، ضعف در سیاست‌گذاری و تمرکزگرایی ساختاری در نظام برنامه‌ریزی کشور است. سیاست‌های توسعه‌ای ایران عمدتاً بر فلات مرکزی متمرکز بوده و مناطق پیرامونی، به‌ویژه سواحل جنوب‌شرقی، از اولویت‌های اجرایی خارج مانده‌اند. نبود آمایش سرزمین مؤثر، فقدان نهادهای منطقه‌ای قدرتمند و تصمیم‌گیری‌های متمرکز در تهران، موجب شده تا ظرفیت‌های مکران در قالب طرح‌های پراکنده و بدون انسجام دنبال شود. همچنین عدم‌هماهنگی میان نهادهای اجرایی، ضعف در پیگیری راهبردهای مصوب،و وابستگی بیش‌ازحد به بودجه‌های دولتی، توسعه این منطقه را به فرایندی کند و غیرپایدار تبدیل کرده ‌است.
علاوه‌بر چالش‌های مدیریتی، مکران با مشکلات امنیتی، اقلیمی و منابع طبیعی نیز مواجه است. اقلیم خشک، کمبود منابع آب شیرین، نوسانات برق و دشواری‌های جغرافیایی مانند کوه‌های صعب‌العبور، توسعه زیرساخت‌ها را با هزینه‌های بالا و پیچیدگی‌های فنی همراه کرده‌ است. از سوی دیگر، ناامنی‌های پراکنده ناشی از فعالیت‌های تروریستی، قاچاق و ضعف در کنترل مرزها، اعتماد سرمایه‌گذاران را کاهش داده‌ است. همچنین بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی، تخریب زیستگاه‌ها و نبود مدیریت محیط‌زیستی مؤثر، تاب‌آوری اکولوژیکی منطقه را تضعیف کرده است. این مجموعه چالش‌ها نشان می‌دهد که توسعه مکران نیازمند رویکردی چندبعدی، هماهنگ و مبتنی بر حکمرانی هوشمند است.

فرصت‌های توسعه پایدار
منطقه مکران با برخورداری از موقعیت جغرافیایی ممتاز، تنوع‌زیستی و فرهنگی و دسترسی به آب‌های آزاد، ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای توسعه پایدار دارد. یکی از مهم‌ترین فرصت‌ها، گسترش گردشگری دریایی، اکوتوریسم و ژئوتوریسم است که می‌تواند ضمن حفظ محیط‌زیست، به توانمندسازی جوامع محلی و ایجاد اشتغال منجر شود. سواحل بکر، تالاب‌ها، کوه‌های منحصر‌به‌فرد و فرهنگ بومی غنی، زمینه‌ساز جذب گردشگران داخلی و خارجی هستند. با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری، آموزش نیروی انسانی و ایجاد مسیرهای دسترسی مناسب، مکران می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری پایدار در منطقه تبدیل شود.
در حوزه اقتصاد دریا، صنایع شیلات، کشتی‌سازی و آب‌شیرین‌کن‌ها از جمله ظرفیت‌های کلیدی هستند که می‌توانند نقش مهمی در توسعه منطقه ایفا کنند. وجود منابع غنی آبزی، امکان ایجاد زنجیره ارزش در صنعت شیلات را فراهم کرده و می‌تواند صادرات غیرنفتی را تقویت کند. همچنین با توجه به موقعیت بندری مکران، توسعه صنایع کشتی‌سازی و تعمیرات دریایی، ضمن ایجاد اشتغال تخصصی، به ارتقای توان فنی کشور در حوزه دریایی کمک خواهد کرد. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در احداث آب‌شیرین‌کن‌ها نیز می‌تواند بحران آب را کاهش داده و زیرساخت‌های زیستی را تقویت کند.
از دیگر فرصت‌های راهبردی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین است که می‌تواند مکران را به الگویی از توسعه سبز و هوشمند تبدیل کند. تابش شدید خورشید، وزش بادهای مناسب و امکان بهره‌برداری از انرژی جزرومد، زمینه‌ساز احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در مقیاس صنعتی هستند. همچنین با جذب سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیاء، هوش‌مصنوعی، و مدیریت هوشمند منابع، می‌توان زیرساخت‌های منطقه را به‌روز کرده و بهره‌وری را افزایش داد. این رویکرد نه‌تنها موجب کاهش وابستگی به منابع فسیلی می‌شود، بلکه تاب‌آوری اقتصادی و زیست‌محیطی منطقه را نیز ارتقا می‌بخشد.

راهکارهای سیاستی و اجرایی
برای تحقق توسعه پایدار در منطقه مکران، اتخاذ راهکارهای سیاستی و اجرایی منسجم و تحول‌گرا ضروری است. نخستین گام، تغییر رویکرد از خشکی‌محوری به دریاگرایی در سیاست‌گذاری ملی است؛ به‌ویژه با توجه به اهمیت فزاینده اقتصاد دریا در تجارت جهانی، امنیت انرژی و توسعه پایدار. این تحول مستلزم بازنگری در برنامه‌های آمایش سرزمین، اولویت‌دهی به سواحل جنوبی در تخصیص منابع، و ارتقای نقش مکران در راهبردهای کلان اقتصادی و امنیتی کشور است. همچنین تقویت آموزش‌های تخصصی دریایی، توسعه بنادر چندمنظوره و ایجاد پیوند میان اقتصاد محلی و زنجیره‌های جهانی ارزش، از الزامات این رویکرد جدید به‌شمار می‌روند.
در گام دوم، تمرکززدایی و تقویت حکمرانی منطقه‌ای باید در دستور کار قرار گیرد تا ظرفیت‌های محلی بتوانند در فرایند تصمیم‌گیری و اجرا نقش‌آفرینی مؤثر داشته باشند. ایجاد نهادهای منطقه‌ای با اختیارات اجرایی، واگذاری بخشی از منابع و اختیارات به استان‌ها و تقویت مشارکت جوامع محلی در طراحی و اجرای پروژه‌ها، می‌تواند موجب افزایش کارآمدی، شفافیت و پاسخگویی در مدیریت توسعه شود. همچنین هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی، نهادهای علمی، بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد، بستری برای هم‌افزایی و کاهش موازی‌کاری فراهم می‌سازد.
در نهایت، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ارتباطی و خدماتی، نقش کلیدی در شکوفایی اقتصادی مکران دارد. ارائه مشوق‌های مالیاتی، تضمین‌های حقوقی و تسهیل فرایندهای اداری برای سرمایه‌گذاران، می‌تواند اعتماد و انگیزه ورود سرمایه را افزایش دهد. توسعه شبکه‌های جاده‌ای، ریلی و هوایی، ارتقای بنادر و پایانه‌های صادراتی و گسترش زیرساخت‌های ارتباطی دیجیتال، نه‌تنها موجب اتصال مؤثر منطقه به بازارهای داخلی و بین‌المللی می‌شود، بلکه زمینه‌ساز رشد صنایع، گردشگری و خدمات شهری خواهد بود. این مجموعه اقدامات، در صورت اجرا با رویکردی هماهنگ و بلندمدت، می‌تواند مکران را به یکی از قطب‌های توسعه‌محور کشور تبدیل کند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
منطقه مکران، با موقعیت راهبردی و ظرفیت‌های طبیعی و انسانی گسترده، می‌تواند به سکویی برای بازسازی ملی و تحول در الگوی توسعه ایران تبدیل شود. این منطقه نه‌تنها دروازه‌ای به آب‌های آزاد و مسیرهای بین‌المللی تجارت است، بلکه بستری برای آزمودن مدل‌های نوین حکمرانی، توسعه پایدار و مشارکت‌محور به‌شمار می‌رود. سرمایه‌گذاری هدفمند در مکران، ضمن رفع محرومیت‌های تاریخی، می‌تواند الگویی از توسعه متوازن، زیست‌محیطی و فراگیر ارائه دهد که به سایر مناطق کشور نیز قابل تعمیم باشد. در این چارچوب، مکران از یک منطقه حاشیه‌ای به یک محور تحول ملی ارتقا می‌یابد.
تحقق این چشم‌انداز، مستلزم هم‌افزایی میان دولت، نخبگان و جامعه مدنی است. دولت باید با اصلاح سیاست‌های تمرکزگرا، ایجاد نهادهای منطقه‌ای توانمند و تسهیل سرمایه‌گذاری، نقش تسهیل‌گر و پشتیبان را ایفا کند. نخبگان دانشگاهی، پژوهشگران و فعالان اقتصادی نیز می‌توانند با ارائه راهکارهای علمی، تربیت نیروی انسانی متخصص و مشارکت در پروژه‌های توسعه‌ای، به ارتقای کیفیت تصمیم‌گیری و اجرا کمک کنند. جامعه مدنی، به‌ویژه در قالب شوراهای محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد و رسانه‌های بومی، نقش کلیدی در نظارت، مطالبه‌گری و تقویت سرمایه اجتماعی ایفا خواهد کرد.
در مجموع، مکران می‌تواند در بازتعریف قدرت ملی و تحقق توسعه متوازن نقش‌آفرینی کند. با تبدیل این منطقه به قطب اقتصاد دریا، انرژی‌های تجدیدپذیر، گردشگری و فناوری‌های نوین، ایران قادر خواهد بود جایگاه خود را در معادلات منطقه‌ای و جهانی ارتقا دهد. همچنین توسعه مکران به ‌عنوان الگویی از عدالت فضایی، می‌تواند شکاف‌های تاریخی میان مرکز و پیرامون را کاهش داده و انسجام ملی را تقویت کند. این مسیر، نیازمند اراده سیاسی، برنامه‌ریزی علمی و مشارکت فراگیر است تا مکران از یک فرصت بالقوه به یک دستاورد ملی تبدیل شود.

محور تحلیلی    چالش‌ها و موانع    فرصت‌ها و ظرفیت‌ها    راهکارهای سیاستی و اجرایی    پیامدهای راهبردی و ملی
توسعه زیرساختی و خدماتی    عقب‌ماندگی تاریخی، ضعف در حمل‌ونقل، ارتباطات 
و خدمات پایه    موقعیت بندری، امکان اتصال به بازارهای منطقه‌ای و جهانی    توسعه شبکه‌های جاده‌ای، ریلی، بندری و دیجیتال؛ ارتقای 
خدمات عمومی    افزایش بهره‌وری، کاهش محرومیت، تقویت پیوندهای اقتصادی داخلی و خارجی
حکمرانی و سیاست‌گذاری    تمرکزگرایی، نبود نهادهای منطقه‌ای، ضعف در 
آمایش سرزمین    امکان آزمون 
مدل‌های مشارکتی و منطقه‌محور    تمرکززدایی، ایجاد نهادهای محلی توانمند، مشارکت نخبگان و جامعه مدنی    ارتقای کارآمدی، شفافیت 
و پاسخگویی در 
مدیریت توسعه
اقتصاد دریا و منابع طبیعی    بهره‌برداری ناکارآمد، ناامنی، بحران آب و تخریب زیست‌محیطی    شیلات، کشتی‌سازی، آب‌شیرین‌کن‌ها، انرژی‌های تجدیدپذیر    جذب سرمایه‌گذاری، توسعه 
صنایع دریایی، مدیریت پایدار منابع طبیعی    تنوع‌بخشی به اقتصاد ملی، افزایش صادرات غیرنفتی، تاب‌آوری زیست‌محیطی
گردشگری و توسعه انسانی    نبود زیرساخت، ضعف آموزش، مهاجرت 
نیروی انسانی    اکوتوریسم، ژئوتوریسم، فرهنگ بومی، ظرفیت‌های آموزشی و دانشگاهی    سرمایه‌گذاری در گردشگری پایدار، آموزش تخصصی، توانمندسازی جوامع محلی    اشتغالزایی، حفظ میراث فرهنگی، تقویت سرمایه اجتماعی
 و انسجام ملی