تبعات فعال‌شدن ماشه برای نفت ایران چیست؟
​​​​​​​گروه انرژی- سعید قلیچی - هنوز به موعد اعلام‌شده از سوی کشورهای عضو برجام برای فعال‌شدن سازوکار مکانیسم ماشه نرسیده‌ایم، اما طی هفته‌های گذشته بسیاری از کارشناسان درباره تبعات احتمالی بازگشت تحریم‌ها در اثر اسنپ‌بک برای صادرات نفتی ایران هشدار داده‌اند. بااین‌حال، آنطور که مسئولان دولت و به‌ویژه وزارت نفت اعلام کرده‌اند، پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های لازم برای صادرات نفت در صورت فعال‌شدن احتمالی مکانیسم ماشه اندیشیده شده است. تجربه سال‌های گذشته و اجرای سیاست فشار حداکثری دولت ایالات متحده آمریکا برای به صفر رساندن فروش نفت ایران طی سال‌های گذشته نیز نشان می‌دهد که حتی در اوج تحریم‌ها و در سخت‌ترین شرایط، شاید مسیر برای صادرات نفت ایران دشوار شود، اما امکان به صفر رساندن آن وجود ندارد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، چندهفته‌ای است که سه کشور اروپایی امضاکننده توافق برجام هشدار داده‌اند که اگر راه‌حل دیپلماتیکی برای برنامه هسته‌ای ایران پیدا نشود، سازوکاری را برای بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی فعال خواهند کرد که در توافق برجام پیش‌بینی شده و با نام «مکانیسم ماشه» شناخته می‌شود. چنین فرایندی می‌تواند در نهایت قطعنامه‌‌های شورای امنیت را که پیش از برجام علیه ایران تصویب شده بود، دوباره فعال کند و تمام تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل را برگرداند. مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک، یکی از سازوکارهای مندرج در برجام است که در قطعنامه‌۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل در سال‌۲۰۱۵ برای اجرای این توافق هم گنجانده شده و هدف از این سازوکار، ایجاد ابزاری برای بازگرداندن سریع و بدون مانع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در صورت نقض تعهدات هسته‌ای از سوی تهران است.
از سال ۲۰۱۸، پس از خروج دولت آمریکا از برجام در دوره اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ، ایران تحت شدیدترین تحریم‌های ایالات متحده قرار گرفت که در دولت‌ جو بایدن نیز ادامه یافت. تحریم‌های آمریکا تقریبا تمام بخش‌های کلیدی اقتصاد ایران را هدف قرار داده است؛ از صادرات نفت و گاز گرفته تا بانکداری، بیمه، کشتیرانی، فلزات، خودروسازی، فناوری و حتی صنایع غذایی و دارویی شامل این تحریم‌ها می‌شوند. بانک مرکزی ایران، شرکت ملی نفت، شرکت ملی نفتکش و ده‌ها نهاد دیگر در فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار دارند. همچنین بانک‌های ایرانی از دسترسی به سیستم پیام‌رسانی مالی سوئیفت محروم شده‌اند.
کارشناسان بر این باورند که آنچه به محدودیت‌های وضع‌شده از سوی آمریکا ابعاد بین‌المللی می‌دهد، تحریم‌های ثانویه است که براساس آن شرکت‌ها و نهادهای غیرآمریکایی در صورت همکاری با ایران، از دسترسی به بازار آمریکا محروم می‌شوند. هرچند الزام قانونی بین‌المللی برای این سازوکار تحریمی آمریکا وجود ندارد، اما در عمل بسیاری از شرکت‌های اروپایی، آسیایی و حتی منطقه‌ای از بیم مجازات آمریکا از هرگونه دادوستد با ایران خودداری خواهند کرد. در نتیجه، چنین فرایندی صادرات نفت ایران به صورت پنهانی و عمدتا از طریق مسیرهای غیررسمی و با تخفیف‌ انجام می‌شود. 

تبعات فعال‌شدن ماشه برای نفت ایران
برخی کارشناسان خارجی معتقدند که هرچند تحریم‌های سازمان ملل به طور مستقیم صادرات نفت ایران را ممنوع نمی‌کنند، اما بازگشت آن‌ها از طریق مکانیسم ماشه، عملا صادرات نفت و تجارت خارجی ایران را وارد مرحله‌ای جدید می‌کند. در حال حاضر، ایران بخش قابل‌توجهی از نفت خود را به صورت غیررسمی و با تخفیف‌های سنگین به چین صادر می‌کند. این صادرات از طریق شبکه‌ای پیچیده از نفتکش‌ها و معاملات تهاتری یا یوآنی انجام می‌شود. چین به عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران، تاکنون با تکیه بر روابط راهبردی با تهران و در غیاب اجماع بین‌المللی، به این واردات ادامه داده است، اما با فعال‌شدن مکانیسم ماشه، فضای حقوقی این تجارت تغییر می‌کند.
شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی نفتکش و بانک مرکزی ایران بار دیگر در فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا قرار خواهند گرفت. به این ترتیب هرگونه همکاری با این نهادها - از جمله ارائه خدمات بیمه، کشتیرانی، سوخت‌رسانی، تعمیرات بندری و حتی خدمات مالی- برای شماری از کشورها ممنوع خواهد شد. بانک‌های چینی نیز که تاکنون با استفاده از کانال‌های محدود و غیردلاری در تسویه‌حساب‌های نفتی با ایران مشارکت داشتند، ممکن است به دلیل فشارهای حقوقی و سیاسی، از این تعاملات عقب‌نشینی کنند. این موضوع می‌تواند باعث شود حتی اگر چین همچنان مایل به خرید نفت ایران باشد، مسیرهای پرداخت و حمل‌ونقل آن به شدت پرهزینه، پرریسک و محدود شود.

تدابیر وزارت نفت در مقابل مکانیسم ماشه
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت در گفت‌وگو با «ایلنا»، در رابطه با تدابیر وزارت نفت در جهت احتمال ریزش قیمت نفت و کاهش میزان فروش نفت ایران پس از فعال‌شدن مکانیسم ماشه گفت: تاکنون نه‌تنها کمیت فروش نفت‌خام ما کاهش نیافته، بلکه در برخی ماه‌ها افزایش هم یافته است؛ این یک قاعده کلی است. وی افزود: چگونگی آن، راهکارهای پیچیده‌ای که اتخاذ کرده‌ایم و تدابیری که مدنظر قرار داده‌ایم، نکاتی هستند که قابل اشاره نیستند؛ اما بدانید که همکاران و فرزندان ایران در حوزه بین‌الملل شرکت ملی نفت، شرکت نیکو و سایر ساختارهای فعال در این حوزه تدابیر لازم را مدنظر دارند و متناسب با شرایطی که پیش می‌آید، این تدابیر به‌کار گرفته می‌شود. وزیر نفت در پاسخ به این سوال که یعنی برای هر اتفاقی که بیفتد، برنامه‌ریزی دارید، گفت: بله، حتما داریم. پاک‌نژاد درخصوص کاهش قیمت نفت عنوان کرد: کاهش قیمت نفت، یک بحث جهانی است، من اگر بخواهم یک مقایسه ساده کنم؛ در چهار ماهه اول امسال، یعنی تا پایان تیرماه، متوسط قیمت نفت‌خام نزدیک به 15 تا 16دلار نسبت به چهار ماهه ابتدایی سال گذشته کاهش یافته که این کاهش قیمت، کاهش جهانی است. یعنی شاخص‌ها در واقع کاهش پیدا کرده و این اتفاق افتاده است.

مکانیسم ماشه مانع صادرات نفت ایران نمی‌شود
در حال حاضر طبق تأکید وزیر نفت، صادرات نفت ایران به ‌اندازه‌ای که در برنامه‌اش داشته در حال انجام است. همچنین براساس داده‌های ورتکسا، میانگین صادرات نفت‌خام ایران در بازه‌ اول تا بیستم ژوئن ۲۰۲۵ به ۱.۸میلیون بشکه در روز رسید که بالاترین سطح ثبت‌شده تاکنون است. در واقع ایران با حداکثر ظرفیت خود در حال فروش نفت است. این در حالی است که شدیدترین تحریم‌ها از سوی آمریکا بر فروش نفت ایران اعمال شده؛ بسته‌های تحریمی که تمامی ابعاد تجارت نفت ایران را در بر می‌گیرد. با وجود این، صادرات نفت ایران با قوت درحال انجام است.
بسیاری از کارشناسان معتقدند فعال‌سازی مکانیسم ماشه، درخصوص صادرات نفت ایران نمی‌تواند مانع و محدودیت جدیدی ایجاد کند. از سوی دیگر، صادرات نفت ایران و افراد حقیقی و حقوقی فعال در این زمینه، حتی وزیر نفت ایران و مدیرعامل شرکت ملی نفت، هم‌اکنون نیز تحت تحریم هستند و سال‌هاست آمریکا در تلاش برای کاهش و حتی به ‌صفر رساندن فروش نفت ایران است، اما جمهوری اسلامی ایران و مقامات مسئول و تصمیم‌گیر در زمینه صادرات نفت، هر بار با اتخاذ تصمیمات جدید، راه‌هایی را برای فروش نفت کشور در شرایط اعمال شدیدترین تحریم‌های ظالمانه پیدا کرده و در زمینه بی‌اثرسازی و دورزدن تحریم‌ها، سال‌ها تجربه اندوخته‌اند.