میترا سعیدی کیا - جایگاه شرکتهای دانش بنیان ایرانی در جهان، تعداد و نوع فعالیت آنها چگونه است و معاونت علمی برای رشد کمی و کیفی آنها چه برنامه ای دارد.بیش از یک دهه است که از تولد شرکتهای دانش بنیان در کشور ما می‌گذرد و در حال حاضر بیش از ۶ هزار و ۶۳۲ شرکت دانش بنیان محصولات فناورانه خود را روانه بازار کرده‌اند.
این شرکت‌ها در سه دسته نوع ۱ یا تولیدی، نوع ۲ یا نوپا و مستعد دانش بنیان یا نوع ۳ تأیید شده‌اند. این سه دسته از نظر سطح فناوری با یکدیگر متفاوت هستند. حدود ۷۰ درصد شرکتها تولیدی هستند و سطح فناوری خوبی دارند.
«فناوری زیستی کشاورزی و صنایع غذایی»، «دارو و فراورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان»، «مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی»، «ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته»، «وسایل، منظومات و تجهیزات پزشکی»، «برق و الکترونیک فوتونیک، مخابرات»، «فناوری اطلاعات و ارتباطات نرم افزارهای رایانه‌ای»، «خدمات تجاری سازی»، «صنایع فرهنگی خلاق علوم انسانی و اجتماعی از جمله حوزه‌های فعالیتی شرکتهای دانش بنیان محسوب می‌شود.
در کشور ما شرکتهای دانش بنیان براساس «های تک» بودن، «وجود نمونه آزمایشگاهی» و «تولید یا ارائه خدمات بر اساس تحقیق و توسعه» ارزیابی می‌شوند.
کلیدواژه «دانش بنیان» اصطلاحی است که تنها در کشور ما به شرکت‌های مبتنی بر فناوری اطلاق می‌شود. در بسیاری از موارد حتی اگر این دانش بنیان‌ها سالهای سال محصولات خود را ارتقا دهند و به غول‌های اقتصادی تبدیل شوند باز هم دانش بنیان به شمار می آیند.
اگرچه کارکرد شرکتهای دانش بنیان مشابه کارکرد شرکتهای فناوری یا واحدهای تحقیق و توسعه در خارج از کشور است اما چنین عنوانی تنها در کشور ما کاربرد دارد از همین رو در رتبه بندی‌های جهانی شاخصی تحت عنوان دانش بنیان برای مقایسه این شرکتها با یکدیگر وجود ندارد.
تنها معیار مشخص و نزدیک به این حوزه نوآوری است. از این رو می‌توان جایگاه بین المللی ایران را در این حوزه که به نوعی بخشی از دانش بنیان بودن را با خود یدک می‌کشد، ارزیابی کرد.
شاخص جهانی نوآوری را سازمان بین المللی مالکیت فکری با همکاری دو مدرسه کسب و کار در آمریکا و فرانسه تهیه می‌کنند. این شاخص براساس نرخ ثبت دارایی‌های فکری، هزینه‌های آموزش، زیرساخت‌ها، پیچیدگی‌های بازار و کسب و کار، تحقیق و توسعه، و... در نظر گرفته می‌شود.رتبه ایران بر اساس شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۱۴ معادل ۱۲۰ بوده است، اما از آن سال به بعد ایران به استثنای سال ۲۰۲۰، توانسته جایگاه خود را به طور مستمر در میان کشورهای مورد بررسی بهبود ببخشد؛ به طوری که رتبه‌اش در سال ۲۰۲۱ به ۶۰ ارتقا یافته و توانسته جایگاه خود را در سطح جهانی ۶۰ پله صعود کند
از آنجایی که معمولاً شرکتهای دانش بنیان با نوآوری‌های به کار برده شده در تولید محصولاتشان می‌توانند سهمی در افزایش شاخص نوآوری داشته باشند، رتبه ایران از قاب نوآوری در سال ۲۰۱۴ معادل ۱۲۰ بوده است اما از آن سال به بعد ایران به استثنای سال ۲۰۲۰، توانسته جایگاه خود را به طور مستمر در میان کشورهای مورد بررسی بهبود ببخشد؛ به طوری که رتبه‌اش در سال ۲۰۲۱ به ۶۰ ارتقا یافته است.
این بهبود رتبه، اثربخشی سیاست‌های علمی و فناوری کشور طی سال‌های اخیر را به وضوح نشان می‌دهد و اینکه شرکتهای دانش بنیان با نوآوری‌های به کار برده شده در تولید محصولاتشان تأثیر زیادی در صعود رتبه شاخص نوآوری داشته‌اند.
جایگاه دانش بنیان ها از قاب نوآوری/تسهیل فرایند ارزیابی شرکتها 
از آنجا که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یکی از دستگاه‌های محوری برای تحقق شعار امسال تحت عنوان تولید، دانش بنیان، اشتغالزایی است، درصدد برآمدیم که در گفتگو با یکی از مسئولین این نهاد علمی ضمن شرح وضعیت کنونی شرکتهای دانش بنیان، راهکارهای رسیدن به تحقق این شعار و چشم انداز این مسیر را جویا شویم.
دکتر رضا اسدی فرد، رئیس مرکز شرکتها و مؤسسات دانش بنیان معاونت علمی و فناوری در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: تا پایان سال گذشته، تعداد ۶ هزار و ۶۳۲ شرکت دانش بنیان تاییدیه معاونت علمی را بر اساس ۳ معیار «تولید محصول دارای سطح فناوری بالا»، «میزان تسلط بر تولید» و «تولید یا ارائه خدمات بر اساس تحقیق و توسعه» اخذ کردند.
وی با بیان اینکه معمولاً بررسی و ارزیابی شرکتها برای اخذ تاییدیه دانش بنیانی، دو الی ۳ ماه به طول می‌انجامد، گفت: بنا داریم در سال جدید روند ارزیابی را سرعت ببخشیم و طی مدت یک ماه تا ۴۰ روز اقدام به بررسی شرکتها کنیم.رئیس مرکز شرکتها و مؤسسات دانش بنیان معاونت علمی و فناوری افزود: معاونت علمی و فناوری محل هماهنگی و ارزیابی‌های شرکتهای دانش بنیان است و منبع شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان همان دانشگاه‌ها و مراکز رشد هستند. لازم است که برای تحقق شعار سال کل کشور بسیج شوند از این رو باید ورودی‌ها (دانشگاه‌ها و مراکز رشد) فعال باشند.وی با تاکید بر اینکه به همین دلیل برای تحقق شعار سال لازم است وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های فعال با یکدیگر همکاری کنند، گفت: در این صورت موانع سر راه دانش بنیان‌ها برداشته می‌شود.
رئیس مرکز شرکتها و مؤسسات دانش بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاکید کرد: ما در معاونت علمی از دستگاه‌های دولتی کمک می‌خواهیم که موانع را کم کنند و از آن طرف این همکاری‌ها را ارزیابی می‌کنیم؛ این بررسی‌ها را در قالب گزارش به رهبری و رئیس جمهور ارائه خواهیم کرد.
اسدی فرد خاطر نشان کرد: تلاش ما این است که همه را به همکاری بطلبیم؛ ما در معاونت علمی هماهنگ کننده هستیم و فعالیت‌هایی را هم باید مستقیماً انجام دهیم.
وی ادامه داد: شعار سال، تولید مبتنی بر دانش بنیان است که به اشتغالزایی ارتباط دارد؛ در واقع این اشتغالزایی برای فارغ التحصیلان دانشگاه‌ها در مقاطع بالاست؛ بر اساس آخرین آمار، بیکاری در مقاطع ارشد و دکترا به حدود ۳۰ درصد می‌رسد چراکه در صنایع دانش‌بنیان بحث تحقیق و توسعه مطرح است و این تغییر رویکرد نیاز به افراد تحصیل کرده دارد.
راهکارهای تحقق شعار سال با رفع موانع
اسدی فرد افزود: رویکردهای وزارت صمت نیز باید تغییر کند و به تقویت صنعت و تولید واقعی و نه مونتاژکاری بپردازد. تاکنون وزارت صمت بر اساس ساختاری فعالیت می کرده که تولید دانش‌محور نبوده اما به تازگی معاونتی ایجاد شده که مربوط به ساخت تجهیزات و ماشین آلات است و این می‌تواند زمینه فعالیت شرکتهای دانش بنیان برای تولید ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته را به خوبی فراهم کند.
وی افزود: همچنین اصلی ترین منبع تأمین مالی شرکتهای دانش‌بنیان صندوق نوآوری و شکوفایی است که ۸ سال قبل که حدود هزار شرکت دانش بنیان داشتیم ۳ هزار میلیارد تومان سرمایه داشت و هنوز هم برای حدود ۶۶۰۰ شرکت دانش بنیان با همین سرمایه فعالیت می‌کند و منابع جدیدی تزریق نشده است در حالی که شرکتها بزرگ شدند و نیاز به تأمین مالی سرمایه در گردش بزرگ‌تری دارند.