به گزارش اقتصادسرآمد، دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان، طی دهه‌های گذشته همواره با نوسانات طبیعی سطح آب مواجه بوده است؛ بااین‌حال، از اوایل دهه‌۲۰۰۰ روند کاهش سطح آب سرعت گرفته و در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی منطقه تبدیل شده است. کارشناسان علت اصلی این افت را مجموعه‌ای از عوامل شامل افزایش دما، تشدید تبخیر، کاهش ورودی رودخانه ولگا‌(که بیش از ۸۰درصد آب خزر را تأمین می‌کند)، برداشت بی‌رویه آب در حوزه‌های بالادست و تغییرات اقلیمی می‌دانند.
بررسی گزارش‌های رسمی منتشرشده توسط سازمان‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که در دودهه اخیر، پیامدهای اقتصادی این روند نیز آشکار شده است؛ بنادر شمالی با محدودیت تردد کشتی‌ها روبه‌رو شده‌اند، تأسیسات نفتی نیازمند لایروبی گسترده شده و صنایع شیلات در برخی مناطق دچار رکود شده‌اند. کاهش تراز آب همچنین اختلافات میان کشورهای ساحلی درباره خطوط ساحلی، مناطق صید و پروژه‌های انرژی را تشدید کرده است. 
کارشناسان ایرانی در سال‌های اخیر هشدار داده‌اند؛ کاهش سطح آب دریای خزر در قسمت جنوبی چالش‌هایی را در حوزه‌های بندری و اسکله‌ها، روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی، خشک‌شدن ذخایر آبی ساحلی مانند تالاب‌ها و خلیج‌ها، افزایش عرصه ساحل و برهم‌خوردن تعادل زیستی ایجاد کرده است. با توجه به نظر کارشناسان اگرچه امروز پسروی آب دریا به ۲.۵متر رسیده، اما در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ پیشروی آب دریای خزر موجب نگرانی‌ مردم و مسئولان شده بود؛ لذا مدیریت این بحران تنها به دست یک کشور ممکن نیست، بلکه پنج‌کشور دارای ساحل و هشت‌کشور حوضه آبریز این دریا باید برای بهبود وضعیت فعلی همکاری کنند. با وجود این، پنج‌کشور ساحلی شامل ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان هنوز نتوانسته‌اند یک چارچوب جامع و الزام‌آور برای مدیریت مشترک بحران کاهش سطح آب تصویب کنند. 

دیپلماسی منطقه‌ای برای عبور از بحران
طی روزهای گذشته حمید قنبری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه بازدیدهایی از برخی بنادر شمالی کشور در حاشیه دریای خزر داشت و بر ظرفیت‌های این بنادر برای توسعه تجارت با کشورهای آسیای مرکزی تأکید کرد. او با اشاره به نقش استراتژیک این بنادر در توسعه تجارت خارجی کشور، اضافه کرد: این بنادر موجب تنوع مبادی صادرات و واردات است و بنادر شمالی راه تنفس ما هستند.
«قنبری» در ادامه هدف از این بازدید را شناسایی ظرفیت‌های بنادر برای افزایش مبادلات با کشورهای همسایه، به‌ویژه در آسیای‌مرکزی عنوان کرد و گفت: بنادر شمال ایران ظرفیت بزرگی است که می‌توانیم بیشترین بهره‌برداری را از بازار آسیای‌مرکزی ببریم. معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه همچنین بر لزوم استفاده بهینه از ظرفیت‌های فعلی و توسعه پروژه‌های جدید برای تقویت نقش این بندر در اقتصاد ملی و استانی تأکید کرد.
مازندران نیز به‌دلیل برخورداری از شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی، این روزها نقش خاصی در تحقق دیپلماسی اقتصادی دولت چهاردهم ایفا می‌کند. در چنین شرایطی تقویت همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه میان استان‌های شمالی با کشورهای منطقه از درگاه معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه نه‌تنها به نفع این استان، بلکه به نفع کشورهای مورد نظر خواهد بود، چراکه با تحقق همکاری‌های اقتصادی، تجاری و فرهنگی، توسعه این مناطق نیز شتاب می‌گیرد.

تبعات افت تراز آبی دریای خزر
دریای خزر، به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان، نه‌تنها میراث طبیعی منطقه بلکه محور توسعه اقتصادی، شیلات، حمل‌ونقل و گردشگری استان‌های شمالی کشور است. حفظ آن، نیازمند هم‌افزایی منطقه‌ای و اقدام فوری ملی است. کاهش سطح آب دریای خزر یکی از چالش‌های جدی زیست‌محیطی و اقتصادی مازندران است که با تحقیقات علمی جدید انجام شده، صاحب‌نظران دانشگاهی بر این باورند که تشدید گرمایش زمین و تغییر الگوی باد در منطقه خزر میانی علت اصلی سرعت بخشی پسروی آب دریای خزر بوده که بر راهبرد اقتصاد دریامحور این خطه شمالی تاثیر شایانی دارد.
به باور کارشناسان؛ کاهش سطح آب دریای‌خزر در سال‌های اخیر، زنگ خطر جدی برای محیط‌زیست، منابع طبیعی و اقتصاد دریامحور استان‌های شمالی کشور را به‌صدا درآورده است. این پدیده که ناشی از عوامل متعددی همچون تغییرات اقلیمی، کاهش ورودی رودخانه‌ها، تبخیر بالا و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی است، موجب عقب‌نشینی خط ساحلی، تهدید اکوسیستم‌های حساس، کاهش ظرفیت صید و آسیب به زیرساخت‌های گردشگری و بندری شده است.
سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران نیز با هدف حفظ پهنه‌های آبی متصل به خزر از جمله تالاب انزلی، میانکاله، گمیشان و خلیج گرگان، اقداماتی نظیر لایروبی آبراهه‌ها و انتقال آب از ساحل به این مناطق را در دستور کار قرار داده است. این اقدامات با هدف جلوگیری از خشکیدگی، حفظ تنوع‌زیستی و تداوم حیات اکولوژیک این زیست‌بوم‌های ارزشمند انجام می‌شود. کارشناسان محیط‌زیست تأکید دارند که مقابله با این روند نگران‌کننده نیازمند مدیریت یکپارچه منابع آبی، احیای تالاب‌ها، کاهش آلاینده‌ها و پایش مستمر سطح آب است. همچنین نقش رسانه‌ها، نهادهای مردمی و آموزش عمومی در ارتقای آگاهی و مطالبه‌گری اجتماعی بسیار حیاتی است.
پیش از این بهزاد لایقی، مدیرکل مرکز علوم جوی و اقیانوسی سازمان هواشناسی کشور نیز خاطرنشان‌کرده بود که در رابطه با افت تراز آب دریای خزر باید فکر عاجلی اندیشید و راهکارهای مناسب ارائه کرد که این مهم نیازمند همت پنج‌کشور اطراف دریای خزر یعنی جمهوری اسلامی ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان است. در این میان پیش‌بینی شده طی ۳۰ تا ۴۰سال آینده با توجه به شرایط اقلیمی، کاهش تراز آب بیشتری در دریای خزر اتفاق بیفتد و بخش عمده‌ای از مناطق شمالی این دریا خشک شود، اما اینکه کلاً خشک و از روی نقشه محو شود، دور از ذهن است.

افزایش احتمال تعطیلی بنادر شمال
مدت‌هاست که هشدارهای متعددی از سوی کارشناسان درباره افزایش احتمال تعطیلی بنادر شمال ایران با تشدید افت تراز آبی دریای خزر شنیده می‌شود. به باور صاحب‌نظران؛ با توجه به سرعت فعلی پسروی آب خزر تا پایان قرن فعلی ۹ تا ۱۸متر عمق آب دریای خزر پسروی خواهد که این حجم پسروی بنادر شمال دریای خزر را از کار خواهد انداخت. این در حالی است که در شمال دریای خزر عمق آب به حدود پنج‌متر خواهد رسید و گستره پسروی‌ها و خشکی خزر در شمال بزرگ‌ترین دریاچه جهان به مراتب بیشتر از قسمت جنوبی آن خواهد بود. در این میان هرچند عمیق‌ترین قسمت‌های خزر که حدود یک‌هزار و ۲۵متر است، در محدوده ایران و نزدیکی استان گیلان واقع شده، اما پسروی‌ها برای ایران هم آسیب‌های فراوانی خواهد داشت.
به باور کارشناسان؛ پسروی آب دریای خزر برای همه بنادر کشورهای حاشیه این دریا یک تهدید جدی محسوب می‌شود، اما بنادر کشورهای شمالی دریای خزر با توجه به عمق کم بیشتر خواهد بود. در حال حاضر با توجه به عمق کم ساحل روسیه همزمان با پسروی آب خزر، بیشترین کشوری که زیان خواهد دید روسیه است و صدها کیلومتر از ساحل این کشور بدون استفاده خواهد شد. عمق درییا خزر در کنار ساحل روسیه بین چهار تا پنج‌متر است و کاهش بیشتر تراز آب این دریا بسیاری از بنادر روسیه را از مدار تجارت خارج می‌کند. علت اصلی کاهش تراز آب خزر به خاطر بهره‌برداری کشورها در آبریز خزر نیست، بلکه شرایط اقلیمی، کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد که رطوبت را می‌برد، علت آن است.