رضا جهانفر
بخش یازدهم
فصل دوم: مروري بر تاريخچه نيروي دريايي نوين ايران از ابتدا تا جنگ جهاني دوم
در فاصله سال‌هاي 1290 الي 1304 هجري شمسي، به علّت بي‌توجّهي به مسائل مربوط به دريا، در سواحل جنوبي ايران؛ به‌ويژه سواحل خليج‌فارس، نبود امنيت و آرامش کافي، به معضلي مبدل شده بود. از مرزهاي ساحلي جنوب کشور، به‌آساني کالاهاي قاچاق و اسلحه و مهمات وارد کشور مي‌شد. در آن زمان به دليل نداشتن نيروي دريايي منسجم، جلوگيري از اين مسائل با هيچ وسيله ديگري امکان‌پذير نبود. پس از مدتي ناامني و نگراني در سرتاسر مناطق ساحل‌نشين ايراني خليج‌فارس گسترده شد.
ريشه‌ها و سابقة نيروي دريايي ايران به دوران هخامنشيان بازمي‌گردد. در خصوص نيروي دريايي نوين ايران، در برخي از منابع ذکر شده است که نيروي دريايي ايران به‌طور رسمي در سال 1302 هجري خورشيدي تأسيس شد. اين در حالي بود که تا قبل از سال 1300 هجري شمسي، ايران فقط دو کشتي به ظرفيت 600 و 250 تن به ‌نام‌هاي پرسپوليس و شوش داشت که در زمان ناصرالدين‌شاه براي امور گمرکي از آلمان خريداري‌شده بود. البته برخي منابع ديگر بر اين نظرند که با توجه به تصويب اعتبار خاص براي تأسيس اداره نيروي دريايي و صدور مجوز استخدام دو نفر کارشناس دريايي از ايتاليا در تاريخ 29 اسفند 1306 هجري شمسي، تاريخ راه‌اندازي رسمي نيروي دريايي را بايد سال 1306 دانست (رايين، 1356: 782).
در سال 1303 هجري شمسي که رضاخان براي سرکوبي شيخ‌خزعل عازم خوزستان شد، پس از دستگيري خزعل سه کشتي درياپيما و شطّي او نيز به تصرّف قواي دولتي درآمد که بعدها نيروي دريايي ارتش عهده‌دار مالکيت بر آن‌ها شد.
براي آشنايي بهتر با تحولات نيروي دريايي ارتش، تغييرات ساختار و سازمان و تجهيزات نيروي دريايي به‌صورت سال‌به‌سال بررسي مي‌شود.
 تحولات ساختاري نيروي دريايي ايران تا شهريور 1320
تحولات ساختاري و تجهيزاتي نيروي دريايي ايران از سال 1302 الي شهريور 1320 هجري شمسي به‌صورت سال‌شمار به شرح زير عبارتند از: (فرهنگي، شمالي مقدم، 1391: 35 الي 39 همچنين قديمي، 1326: 120 و 121)
*سال 1302 هجري شمسي:
اولين گام در راه تأسيس نيروي دريايي نوين ايران با صدور حکم شماره 188 ارتش براي تعيين حقوق و وظايف کارکنان کشتي مظفري در خرمشهر رقم خورد.
*سال 1303 هجري شمسي:
- پس از قلع‌وقمع و دستگيري شيخ خزعل، تعداد سه فروند از شناورهاي نسبتاً بزرگ وي به نيروي دريايي در جنوب پيوستند.
- خريد يک فروند ناوچه آلماني 149 تني مين جمع‌کن به نام «فاتيا» براي اعزام به درياي مازندران‌ که با مخالفت شوروي سابق براي عبور از کانال ولگا- دن مواجه شد. ناوچة يادشده با نام «پهلوي» به خليج‌فارس و خرمشهر اعزام شد. اين ناوچه بعدها به نام «شاهين» تغيير نام يافت.
- يک فروند کشتي فرسوده از شرکت شيلات ليانازف شوروي سابق خريداري شد. اين کشتي در درياي مازندران مورداستفاده قرار گرفت. پس ‌از انجام تعمير  بر روي کشتي يادشده، نام «نهنگ» بر روي آن نهاده شد.
 فرماندهي اين کشتي به «نائب سوم آرياني» سپرده شد. بعدها اين کشتي، هسته اوليه نيروي دريايي شمال مستقر در بندر انزلي را تشکيل داد. مدتي بعد کشتي کوچک «بارکاس چالوس» از همان شرکت شيلات ليانازف خريداري و به واحد اول ملحق شد.
*سال 1306 هجري شمسي:
- در مجلس لايحه‌اي تصويب شد مبني بر تأسيس نيروي دريايي و صدور مجوز استخدام و به‌کارگيري کارشناسان دريايي از ايتاليا.
- فرمان تشکيل بحريه در تيپ مستقل مختلط شمال (درياي مازندران) صادر شد.
- تعداد نه نفر به‌عنوان اولين گروه از افسران جوان براي فراگيري فنون دريايي به ايتاليا اعزام شدند.
ادامه دارد...