گروه انرژی- سهیل مرتضوی- «ما وارد پنجمین سال پیاپی خشکسالی شده‌ایم. در چنین شرایطی، مدیریت منابع به‌شدت پیچیده می‌شود.» این بخشی از صحبت‌های روز گذشته عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور است که توسط رسانه‌ها منعکس شده است. پیش از این نیز عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو در نشست هم‌اندیشی با محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت از ورود کشور به پنجمین سال پیاپی خشکسالی خبر داده و گفته بود: سرانه آب شرب هر ایرانی از ۶هزار مترمکعب به ۱۲۰۰مترمکعب در ۵۰سال گذشته کاهش یافته است. حالا می‌توان گفت که اقلیم ایران نیم‌دهه است که درگیر بحران خشکسالی است. پنج‌سال پیاپی خشکسالی در ایران موجب شده تا امروز وضعیت منابع آبی کشور در وضعیت بحرانی قرار گیرد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، بررسی‌ها نشان می‌دهد که از ابتدای دهه‌هشتاد شمسی تا سال۱۴۰۳، حدود ۴۰۰میلیارد مترمكعب آب زیرزمینی (سالانه حدود ۱۸میلیارد مترمكعب) در ایران از بین رفته است. در این میان کارشناسان معتقدند که مسئله اصلی ناشی از خشكسالی كاهش منابع آب موجود است. منابع آب تجدیدپذیر ایران در طول سال‌ها به‌طور قابل‌توجهی كاهش یافته است - از حدود 130میلیارد مترمكعب به حدود 85-80میلیارد مترمكعب رسیده- و پیش‌بینی می‌شود كه این كاهش بدتر شود و برآوردها حاكی از آن است كه تا سال۱۴۲۰، این منابع می‌تواند به نصف كاهش یابد. با جریان كمتر آب به مخازن، ظرفیت تولید نیروی برق‌آبی نیز متناسبا كاهش می‌یابد. وقتی شرایط خشكسالی حاكم می‌شود، سطح مخزن كاهش می‌یابد و منجر به كاهش تولید برق از این تاسیسات می‌شود.
در پاسخ به كاهش تولید برق‌آبی نیز ایران ممكن است به منابع انرژی جایگزین مانند سوخت‌های فسیلی (گاز طبیعی و نفت) برای تولید برق روی آورد. بااین‌حال، این تغییر می‌تواند منجر به افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای و تخریب بیشتر محیط‌زیست شود و در عین حال منابع ملی را تحت فشار قرار دهد. تركیب كاهش تولید برق‌آبی و افزایش تقاضای انرژی می‌تواند به كمبود انرژی و خاموشی گسترده در سراسر كشور منجر شود. این كمبودها می‌تواند پیامدهای اجتماعی- اقتصادی وخیم داشته باشد. همچنین بر صنایع وابسته به منبع تغذیه مداوم انرژی اثر می‌گذارد و منجر به نارضایتی عمومی در بین شهروندانی می‌شود كه در حال حاضر با چالش‌های مرتبط با كمبود آب مواجه هستند.
چالش الگوی مصرف و بحران الگوی
 توسعه نادرست
طی سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در توسعه زیرساخت‌های آبرسانی انجام شده است و بیش از ۹۹درصد جمعیت کشور به آب شرب دسترسی دارند. شبکه آبرسانی شهری و روستایی در بسیاری از نقاط کشور حتی از میانگین جهانی جلوتر است. برای مثال، فقط در استان تهران بیش از ۲۱هزار کیلومتر شبکه لوله‌کشی وجود دارد و در کشور حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰هزار کیلومتر. با‌این‌حال، عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور ریشه اصلی بحران را در نوع توسعه و مصرف می‌داند و می‌گوید: ما دچار یک الگوی توسعه‌ پرمصرف و ناپایدار شده‌ایم؛ به‌ویژه در بخش کشاورزی. بیش از ۹۰درصد آب کشور در این بخش مصرف می‌شود، اما بازدهی آن بسیار پایین است. تولید ماده خشک به ازای هر مترمکعب آب، در ایران تقریباً نصف استاندارد جهانی است. این مقام مسئول در وزارت نیرو همچنین ادامه داد: ما در حوزه تأمین آب، مخصوصاً در استفاده از منابع جدید مانند شیرین‌سازی آب دریا و در جمع‌آوری و بازچرخانی فاضلاب، عقب‌ماندگی‌هایی داریم، اما آنچه بیشتر باید اصلاح شود، سیاست‌گذاری در مصرف و نحوه تخصیص منابع است.
سخنگوی صنعت آب کشور همچنین با اشاره به اینکه در برخی محصولات کشاورزی مانند صیفی‌جات و سبزیجات، ایران بیش از ۱۵۰درصد نیاز خود تولید می‌کند، در حالی‌که اقلیم ایران خشک و نیمه‌خشک است، گفت: همچنان تولید محصولات پرآب‌بر مثل برنج در مناطق کم‌آب یا هندوانه‌کاری در شرایط بحرانی ادامه دارد. از سوی دیگر، حدود ۳۰درصد محصولات کشاورزی، از مزرعه تا سفره، به ضایعات تبدیل می‌شوند. این یعنی بخش بزرگی از منابع آبی کشور به هدر می‌رود. بزرگ‌زاده ریشه ساختاری بحران آب را در انتخاب‌های اشتباه در سیاست‌گذاری‌های توسعه‌ای کشور دانست و تأکید کرد: در ۷۰سال گذشته، از زمانی که تکنولوژی وارد کشور شد و حفر چاه‌ها و استفاده از پمپ‌ها جایگزین روش‌های سنتی شد، ما به جای مدیریت تقاضا و مصرف، به سمت بهره‌برداری بیش از حد رفتیم. نتیجه‌اش همین وضعیتی است که اکنون با آن روبه‌رو هستیم. وی با انتقاد از نبود یکپارچگی در تصمیم‌گیری‌های کلان گفت: متولی واحد و سیاست‌گذاری هماهنگ در حوزه آب نداریم، با اینکه کارشناسان و متخصصان بسیاری در کشور هستند، اما تصمیم‌گیران اصلی هنوز توسعه پایدار منابع آب را جدی نگرفته‌اند.

کاهش 40درصدی بارندگی در ایران
براساس داده‌های سازمان هواشناسی طی هفت روز گذشته منتهی به ۱۲ خردادماه، ۰.۱میلیمتر بارش در این بازه زمانی دریافت شده که این میزان در بلندمدت ۱.۴میلیمتر است. بنابراین، ۹۰.۲درصد بارش کمتر در این بازه زمانی دریافت شده است. از ابتدای ماه جاری منتهی به ۱۲خردادماه در کشور به‌طور میانگین ۰.۷میلیمتر بارش ثبت شده، در حالی‌که میزان آن در بلندمدت ۳میلیمتر است. در نتیجه ۷۸.۵درصد با کاهش بارش نسبت به بلندمدت رو‌به‌رو بوده‌ایم. از ابتدای فصل جاری تا ۱خردادماه به‌طور میانگین ۳۱.۸ میلیمتر بارش در کشور دریافت شده که نسبت به میانگین ۵۸.۷میلیمتری بارش در بلندمدت، ۴۵.۹درصد کاهش بارندگی را نشان می‌دهد. از ابتدای سال‌جاری تا ۱۲خردادماه به‌طور میانگین ۱۳۱.۵میلیمتر بارش در کشور ثبت شده که نسبت به میانگین بلندمدت (۲۲۰.۷میلیمتر) با کاهش ۴۰.۴درصدی بارش رو‌به‌رو هستیم. جدول اطلاعات پهنه‌ای بارش استان‌ها از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه سال گذشته) نشان می‌دهد همه استان‌ها نسبت به میانگین بلندمدت بارش کمتری دریافت کرده‌اند. در این زمینه هرمزگان بدترین وضعیت را تجربه می‌کند، چراکه ۷۵.۷درصد کمتر از حد نرمال طی سال آبی جاری بارش دریافت کرده است.

احتمال مواجه شدن با جیره‌بندی آب
کارشناسان تأکید دارند که مدیریت منابع آبی، تغییر الگوی مصرف و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های آب‌رسانی و تصفیه، از جمله راهکار‌های اساسی برای کاهش تبعات این بحران است. در همین راستا، دولت وعده داده است که طرح‌هایی برای بهینه‌سازی مصرف آب در بخش‌های کشاورزی و صنعتی اجرا کند. در همین ارتباط احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی در گفت‌وگویی با «تابناک» می‌گوید: سال گذشته، پنجمین سال پیاپی بود که کشور به‌طور متوسط با خشکسالی مواجه بود. البته خشکسالی یک پدیده منطقه‌ای است؛ به این معنا که ممکن است یک منطقه در یک سال بارش خوبی داشته باشد، اما در دو یا سه سال بعد بارشی کمتر از حد نرمال را تجربه کند. بنابراین، نمی‌توان گفت که خشکسالی در همه مناطق کشور به‌طور یکسان رخ می‌دهد. بااین‌حال، به‌طور کلی اکنون پنجمین سالی است که بخش‌های مختلف کشور در شرایط خشکسالی قرار دارند. وی ادامه داد: در مورد سال۱۴۰۴، پیش‌بینی دقیق از هم‌اکنون امکان‌پذیر نیست که آیا خشکسالی ادامه خواهد داشت یا خیر، اما یک مسئله مسلم است: ما همچنان کمبود‌های قابل‌توجهی را از سال‌های گذشته به ارث برده‌ایم. هنگامی که بارندگی در یک‌سال کمتر از میزان نرمال باشد، اثرات این کمبود به‌سادگی از محیط حذف نمی‌شود. وقتی که طبیعت سهم خود را از بارش دریافت نکند، این کمبود‌ها در اشکال مختلفی مانند کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ظاهر می‌شوند. در برخی مناطق، مانند اصفهان و همدان، به دلیل برداشت‌های بیش از حد از منابع آبی، این کمبود‌ها حتی به بروز چاله‌ها و فرونشست زمین منجر شده است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی اظهار کرد: در حال حاضر، در برخی استان‌ها، ازجمله تهران، خراسان رضوی، البرز، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و خوزستان، کمبود‌های جدی منابع آبی وجود دارد. خشکسالی نه‌تنها از نظر هواشناسی بلکه در ابعاد کشاورزی و هیدرولوژیکی نیز قابل مشاهده است. متأسفانه، در برخی مناطق، این بحران به مرحله چهارم خشکسالی، یعنی تأثیرات اقتصادی و اجتماعی، رسیده است که شدیدترین مرحله خشکسالی محسوب می‌شود. وی ادامه داد: در استان تهران، مسئله خشکسالی حتی در تأمین آب‌شرب نیز جدی است. اکنون در مرحله سخت خشکسالی قرار داریم و نگرانی‌هایی درباره تأمین کافی آب وجود دارد. ممکن است در آینده با مسئله جیره‌بندی آب مواجه شویم.