گروه دانش دریا- مرتضی فاخری - دریاها همواره به‌عنوان شاهراه‌های حیاتی تجارت جهانی، منابع غنی اقتصادی و عرصه‌های راهبردی در تعیین معادلات قدرت بین کشورها ایفای نقش کرده‌اند. ایران با برخورداری از بیش از ۵۸۰۰کیلومتر مرز آبی در خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر، از موقعیتی استثنایی و بی‌نظیر در جغرافیای سیاسی و اقتصادی جهان برخوردار است. این موقعیت ممتاز می‌تواند به‌عنوان موتور محرکه توسعه اقتصادی و تضمین‌کننده امنیت ملی کشور عمل کند. بااین‌حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل عظیم نیازمند نگاهی آینده‌نگر، برنامه‌ریزی راهبردی و سرمایه‌گذاری هوشمندانه در تمامی ابعاد دریایی است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، مرتضی فاخری، دکترای مدیریت بازرگانی و ارشد حمل‌ونقل دریایی در مطلبی اختصاصی برای این روزنامه با نگاهی آینده‌پژوهی به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های توسعه دریامحور در جمهوری اسلامی ایران پرداخته و چشم‌اندازی از آینده دریایی ایران را ترسیم کرده است. بخش پایانی این مطلب را در ادامه می‌خوانید:
آینده‌پژوهی دریایی به‌عنوان یک رشته میان‌رشته‌ای، با ترکیب روش‌های تحلیلی پیشرفته و سناریونویسی راهبردی، ابزاری کارآمد برای ترسیم چشم‌اندازهای محتمل و تدوین راهبردهای مناسب در اختیار تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران قرار می‌دهد. این پژوهش با بهره‌گیری از این چارچوب تحلیلی، می‌کوشد تا با بررسی همه‌جانبه وضعیت موجود، شناسایی روندهای کلیدی و ترسیم سناریوهای آینده، تصویری جامع از فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی ایران در عرصه دریایی ارائه دهد. رویکرد این مطالعه، ترکیبی از تحلیل‌های کمی‌وکیفی با تأکید بر روش‌های آینده‌پژوهی است که امکان درک عمیق‌تر از پیچیدگی‌های نظام دریایی ایران را فراهم می‌سازد.

چشم‌انداز تحولات آتی و الزامات راهبردی برای پیشرفت دریایی ایران
در این بخش، با نگاهی فراتر از یافته‌های تحقیق، به تحلیل عمیق‌تر پیامدهای تحولات جهانی بر آینده موقعیت دریایی ایران می‌پردازیم. جهان در آستانه تحولات شگرفی در عرصه‌های ژئوپلیتیک، فناوری و محیط زیست قرار دارد که تأثیرات مستقیمی بر معادلات دریایی منطقه خواهد گذاشت. ظهور قدرت‌های نوین دریایی در شرق آسیا، تغییر مسیرهای تجاری جهانی به سمت کریدورهای جدید و پیشرفت‌های انقلابی در فناوری‌های دریایی، همگی عواملی هستند که ایران باید در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت خود به دقت موردتوجه قرار دهد. در این میان، تحولات اقلیمی به‌عنوان عاملی تعیین‌کننده، آینده تمام کشورهای ساحلی از جمله ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال۲۰۵۰ سطح آب خلیج‌فارس ممکن است بین ۰.۵ تا یک‌متر افزایش یابد که این امر تأثیرات مخربی بر زیرساخت‌های ساحلی ایران خواهد داشت و نیازمند برنامه‌ریزی فوری برای سازگاری با این تغییرات اجتناب‌ناپذیر است.
از دیدگاه فناوری، انقلاب دیجیتال در حال دگرگون کردن تمامی عرصه‌های فعالیت دریایی است. ظهور کشتی‌های کاملاً خودران، سیستم‌های هوش مصنوعی برای مدیریت بنادر و فناوری‌های نوین اکتشاف منابع معدنی بستر دریاها، در حال تغییر ماهیت سنتی صنایع دریایی هستند. ایران برای اینکه بتواند در این عرصه رقابتی جایگاهی برای خود حفظ کند، نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین در تحقیق و توسعه فناوری‌های دریایی است. ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته با تمرکز بر حوزه‌هایی مانند رباتیک زیردریایی، سامانه‌های ناوبری ماهواره‌ای پیشرفته و فناوری‌های پاک دریایی باید در اولویت برنامه‌های علمی کشور قرار گیرد. همکاری نزدیک بین دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنایع دریایی می‌تواند به تسریع فرآیند بومی‌سازی فناوری‌های استراتژیک دریایی کمک کند.
در عرصه اقتصادی، تحولات جهانی به سمت اقتصادهای دریامحور در حال شتاب گرفتن است. برآوردها نشان می‌دهد سهم اقتصاد آبی در تولید ناخالص جهانی تا سال۲۰۳۰ به ۳تریلیون دلار خواهد رسید. ایران با دارا بودن ظرفیت‌های عظیم در صنایع شیلات، کشتیرانی، گردشگری دریایی و انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی، می‌تواند سهم قابل‌توجهی از این بازار رو به رشد را به خود اختصاص دهد، اما تحقق این هدف مستلزم تحولی اساسی در نگرش به دریاها و گذار از اقتصاد تک‌محوری مبتنی بر نفت به اقتصادی متنوع و دریامحور است. توسعه صنایع نوظهوری مانند زیست‌فناوری دریایی، پرورش آبزیان پیشرفته و استخراج مواد معدنی از بستر دریاها می‌تواند سهم بخش دریایی در اقتصاد کشور را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. در این مسیر، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در پروژه‌های سودآور دریایی و ایجاد مشوق‌های مناسب برای بخش خصوصی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
از منظر امنیتی، ماهیت تهدیدات دریایی در حال تغییر اساسی است. در کنار تهدیدات متعارف، خطرات جدیدی مانند جنگ سایبری علیه سیستم‌های کنترل بنادر و کشتی‌ها، استفاده از پهپادهای دریایی برای حملات نامتقارن و تهدیدات زیست‌محیطی عمدی در حال ظهور هستند. نیروی دریایی ایران نیازمند بازتعریف استراتژی‌های خود برای مواجهه با این تهدیدات ترکیبی است. توسعه توانمندی‌های سایبری، تقویت سیستم‌های نظارت و شناسایی یکپارچه دریایی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های دفاعی نوین از جمله ضرورت‌های آینده نیروی دریایی خواهد بود. در این میان، حفظ تعادل بین نیازهای دفاعی و ضرورت‌های توسعه اقتصادی دریایی به چالشی پیچیده تبدیل شده که نیازمند تدبیر و برنامه‌ریزی دقیق است.
در حوزه محیط‌زیست دریایی، وضعیت به مراتب نگران‌کننده‌تر است. خلیج‌فارس و دریای خزر با چالش‌های جدی زیست‌محیطی مواجه هستند که از جمله می‌توان به آلودگی ناشی از فعالیت‌های نفتی، کاهش ذخایر آبزیان، ورود پساب‌های صنعتی و شهری و تأثیرات تغییرات اقلیمی اشاره کرد. این مسائل نه‌تنها اکوسیستم‌های دریایی را تهدید می‌کنند، بلکه تأثیر مستقیمی بر معیشت جوامع ساحلی و صنایع وابسته به دریا دارند. مدیریت پایدار منابع دریایی و حفاظت از محیط‌زیست دریاها باید به یکی از اولویت‌های اصلی سیاست‌گذاری در این حوزه تبدیل شود. اجرای طرح‌های جامع پایش محیط‌زیست دریایی با استفاده از فناوری‌های نوین، ایجاد مناطق حفاظت‌شده دریایی و اجرای استانداردهای سختگیرانه زیست‌محیطی برای تمامی فعالیت‌های اقتصادی در مناطق ساحلی از جمله اقدامات ضروری در این زمینه است.
در بخش دیپلماسی دریایی، ایران با چالش‌های مهمی روبه‌رو است. مسائلی مانند تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، اختلافات مرزی در خلیج‌فارس و اجرای کنوانسیون‌های بین‌المللی دریایی از جمله موضوعاتی هستند که نیازمند دیپلماسی فعال و کارشناسانه‌اند. توانایی ایران در دفاع از حقوق خود در عرصه‌های بین‌المللی دریاها، تأثیر مستقیمی بر بهره‌برداری از منابع دریایی و توسعه فعالیت‌های اقتصادی در این حوزه خواهد داشت. در این میان، بهره‌گیری از مکانیسم‌های حقوق بین‌الملل دریاها برای حل‌وفصل اختلافات و گسترش همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه‌هایی مانند مبارزه با آلودگی دریایی، مقابله با دزدی دریایی و مدیریت مشترک منابع دریایی می‌تواند به بهبود وجهه بین‌المللی ایران کمک کند.
جامعه ایرانی نیز نیازمند تحولی اساسی در نگرش به دریاهاست. در طول تاریخ، فرهنگ زمین‌محور بر جامعه ایران حاکم بوده و دریاها کمتر موردتوجه قرار گرفته‌اند. ایجاد این تحول فرهنگی نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت در حوزه آموزش و فرهنگ‌سازی است. گنجاندن مفاهیم دریایی در برنامه‌های درسی مدارس، تولید محتواهای جذاب درباره اهمیت دریاها در رسانه‌ها و برگزاری رویدادهای عمومی برای آشنایی مردم با فرصت‌های اقتصادی و علمی حوزه دریایی می‌تواند به تدریج این تحول فرهنگی را ایجاد کند. در این میان، نقش دانشگاه‌ها و مراکز علمی در تربیت نیروی انسانی متخصص برای بخش دریایی بسیار حائزاهمیت است. تأسیس دانشگاه تخصصی علوم و فناوری‌های دریایی می‌تواند به کانون تولید علم و فناوری در این حوزه تبدیل شود.
در نهایت باید تأکید کرد که آینده دریایی ایران به شدت به انتخاب‌ها و اقدامات امروز ما وابسته است. غفلت از این فرصت استثنایی می‌تواند باعث شود ایران در رقابت فزاینده منطقه‌ای و جهانی در عرصه دریایی به حاشیه رانده شود. در مقابل، با برنامه‌ریزی علمی، مدیریت هوشمندانه و عزم ملی می‌توان از چالش‌های موجود به‌عنوان فرصتی برای جهش دریایی کشور استفاده کرد. تحقق این آرمان بزرگ نیازمند همکاری و هماهنگی تمامی نهادهای دولتی، بخش خصوصی، مراکز علمی و جامعه مدنی است. ایران با بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌های خود و با درس گرفتن از تجربیات بین‌المللی می‌تواند در مدت زمان معقولی به جایگاه شایسته خود در عرصه دریایی دست یابد و میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده به جای بگذارد.

سخن آخر
این پژوهش جامع که با دقت و وسواس علمی به بررسی ابعاد مختلف آینده دریایی ایران پرداخته، به‌روشنی نشان می‌دهد که دریاهای پیرامونی کشورمان نه‌تنها مرزهای آبی که دروازه‌های طلایی توسعه و پیشرفت ایران در قرن بیست‌ویکم محسوب می‌شوند. خلیج همیشه فارس، دریای عمان و دریای خزر، هریک به سهم خود گنجینه‌های بی‌بدیلی هستند که اگر با خرد جمعی، دانش روز و مدیریت جهادی به آن‌ها بنگریم، می‌توانند تحول شگرفی در سرنوشت اقتصادی و امنیتی کشور ایجاد کنند. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که ایران با برخورداری از موقعیت استثنایی ژئوپلیتیک و دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی، از تمامی ظرفیت‌های لازم برای تبدیل‌شدن به قدرت دریایی منطقه برخوردار است، اما این امر مستلزم عبور از چالش‌های متعدد ساختاری، مدیریتی و فناورانه است.
تحلیل عمیق وضعیت موجود نشان می‌دهد که اگرچه در سال‌های اخیر گام‌های مثبتی در جهت توسعه حوزه دریایی برداشته شده، اما هنوز با وضعیت مطلوب فاصله زیادی داریم. ناوگان تجاری فرسوده، محدودیت‌های فناورانه، چالش‌های زیست‌محیطی و نبود هماهنگی کافی بین نهادهای مسئول، از جمله موانع پیش روی توسعه همه‌جانبه دریایی کشور هستند. بااین‌حال، همانگونه که این پژوهش به تفصیل نشان داده، هیچ‌یک از این چالش‌ها غیرقابل حل نبوده و با برنامه‌ریزی دقیق، عزم ملی و مدیریت هوشمندانه می‌توان آن‌ها را به فرصت‌هایی برای پیشرفت تبدیل کرد. تجربه کشورهای موفق در منطقه و جهان به وضوح ثابت کرده است که توسعه دریامحور می‌تواند به یکی از پایه‌های اصلی رشد اقتصادی و افزایش قدرت ملی تبدیل شود.
ترسیم سناریوهای مختلف آینده دریایی ایران در این پژوهش، به‌روشنی نشان می‌دهد که انتخاب‌های امروز ما سرنوشت فردای دریایی کشور را رقم خواهد زد. اگر با نگاهی آینده‌نگر، سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های دریایی پیشرفته را در دستور کار قرار دهیم، اگر دیپلماسی فعال دریایی را تقویت کنیم، اگر مدیریت یکپارچه و پایدار منابع دریایی را سرلوحه اقدامات خود قرار دهیم و اگر فرهنگ دریایی را در میان نسل جوان نهادینه سازیم، بی‌تردید می‌توانیم به آینده‌ای درخشان در عرصه دریایی دست یابیم؛ آینده‌ای که در آن ایران به‌عنوان قدرت برتر دریایی منطقه، هاب تجاری مهم در کریدورهای بین‌المللی و الگویی برای بهره‌برداری پایدار از منابع دریایی شناخته شود.
باید به این واقعیت تلخ نیز توجه داشت که غفلت از این فرصت استثنایی تاریخی می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای کشور به‌همراه داشته باشد. در دنیایی که رقابت بر سر کنترل مسیرهای دریایی و بهره‌برداری از منابع اقیانوس‌ها روزبه‌روز شدیدتر می‌شود، عقب ماندن از این عرصه به معنای از دست دادن موقعیت‌های راهبردی و محروم ماندن از مواهب اقتصادی بی‌شمار است. تاریخ به ما آموخته است، ملت‌هایی که نتوانسته‌اند رابطه درستی با دریا برقرار کنند، در بلندمدت از عرصه رقابت‌های جهانی کنار گذاشته شده‌اند.
پیشنهادهای عملی ارائه‌شده در این پژوهش، از تدوین سند راهبردی توسعه دریامحور تا ایجاد صندوق توسعه دریایی و تأسیس پارک فناوری دریایی، همگی گام‌های عملی و قابل تحققی هستند که می‌توانند ایران را در مسیر تبدیل‌شدن به قدرت دریایی منطقه قرار دهند، اما آنچه بیش از همه اهمیت دارد، عزم راسخ ملی و اراده سیاسی قوی برای اجرای این برنامه‌هاست. توسعه دریایی پروژه‌ای بلندمدت است که نیازمند ثبات در سیاست‌گذاری‌ها و تداوم در اجرا دارد. این امر تنها زمانی محقق می‌شود که تمامی نهادهای دولتی، بخش خصوصی، مراکز علمی و آحاد جامعه به اهمیت دریاها برای آینده کشور واقف بوده و هریک به سهم خود در این مسیر گام بردارند.
در پایان باید تأکید کرد که دریاهای ایران تنها به نسل حاضر تعلق ندارند، بلکه امانتی هستند که باید برای آیندگان حفظ شوند. بهره‌برداری پایدار از منابع دریایی، حفاظت از محیط‌زیست دریاها و توسعه متوازن فعالیت‌های دریایی، مسئولیتی است که در قبال نسل‌های آینده داریم. امید است این پژوهش بتواند زنگ بیدارباشی باشد برای تمامی کسانی که دغدغه آینده ایران را دارند و انگیزه‌ای ایجاد کند برای حرکت به سمت دریایی قدرتمند و آباد. آینده دریایی ایران روشن است، به شرط آنکه امروز تصمیمات درستی بگیریم و با اراده‌ای استوار در مسیر تحقق آرمان‌های دریایی کشور گام برداریم. ایران می‌تواند و باید در زمره کشورهای پیشرو در عرصه دریایی قرار گیرد و این امر زمانی محقق خواهد شد که دریا را نه به عنوان مرز که به عنوان افق بی‌انتهای پیشرفت و توسعه، بنگریم.
منابع و مراجع:
1. اداره کل بنادر و دریانوردی. (1400). گزارش سالانه عملکرد بنادر ایران. تهران: انتشارات سازمان بنادر و دریانوردی.
2. پژوهشکده حمل‌ونقل. (1399). استراتژی توسعه حمل‌ونقل دریایی ایران. تهران: انتشارات وزارت راه و شهرسازی.
3. جعفری، محمد. (1398). ژئوپلیتیک خلیج‌فارس در قرن بیست‌ویکم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
4. سازمان حفاظت محیط‌زیست. (1400). گزارش وضعیت محیط‌زیست دریایی ایران. تهران: انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست.
5. شرکت ملی نفتکش ایران. (1399). گزارش عملکرد ناوگان ملی نفتکش. تهران: انتشارات شرکت ملی نفتکش.
6. مرکز مطالعات دریایی خلیج‌فارس. (1398). چالش‌ها و فرصت‌های توسعه دریایی ایران. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات استراتژیک.
7. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح. (1399). سفیدکتاب دفاع دریایی جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات وزارت دفاع.

8. Intenational Maritime Organization. (2021). Global Marine Technology Trends 2030. London: IMO Publishing.
9. OECD. (2020). The Ocean Economy in 2030. Paris: OECD Publishing.
10. United Nations. (2019). The Second World Ocean Assessment. New York: UN Publications.
11. World Bank. (2021). Blue Economy Development Framework. Washington: World Bank Publications.
12. European Commission. (2020). Intenational Ocean Govenance Agenda. Brussels: EU Publications.
13. National Oceanic and Atmospheric Administration. (2021). Emerging Technologies in Marine Sector. Washington: NOAA Publications.
14. Intenational Energy Agency. (2020). Offshore Energy Outlook. Paris: IEA Publications.