حیات تنها پستاندار دریای خزر در معرض خطر
​​​​​​​گروه زیست‌محیط دریایی-امید عباسی-  در امتداد ساحل خزر، جایی که موج‌ها همواره نوای آرامش و زندگی را با خود دارند، این روزها سکوتی سهمگین بر ماسه‌های نقره‌ای نشسته است. سکوتی که حاصل مرگ خاموش پستانداری استثنایی است؛ فوک خزری. این جانور کمیاب و بومی، نه‌تنها تنها پستاندار دریای خزر، بلکه یکی از بازماندگان کهن از دوران‌های یخبندان زمین‌شناسی است که اکنون با خطر نابودی کامل دست‌وپنجه نرم می‌کند. در بهاری که گذشت، لاشه‌های متورم و بی‌زخم این فوک‌ها یکی پس از دیگری در سواحل نور، نوشهر، بابلسر و دیگر نقاط مازندران پیدا شدند؛ بی‌هیچ علامت ظاهری از آسیب یا درگیری. گویی در خوابی بی‌پایان فرورفته بودند. این تصویرهای تلخ، گردشگرانی را که برای ثبت زیبایی‌های طبیعی آمده بودند، با کابوسی بیدارکننده روبه‌رو کرد. اکنون دیگر نمی‌توان چشم‌ها را بست و بی‌تفاوت از کنار این هشدار زیستی عبور کرد.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، فوک خزری، با جمعیتی کمتر از 70هزار قلاده در سرتاسر دریای خزر، دهه‌هاست که در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار دارد. زمانی شمار این پستانداران به بیش از 400هزار قلاده می‌رسید، اما حالا تنها خاطره‌ای زنده‌اند از گذشته‌ای نه‌چندان دور. در سواحل ایران، جایی که هنوز فرصت حفاظت باقیست، زنگ‌های هشدار به‌صدا درآمده‌اند. آنطور که «تسنیم» در گزارشی نوشته است؛ مرگ‌های مشکوک و تکرارشونده‌ فوک‌ها اکنون پرسشی جدی را در محافل علمی و زیست‌محیطی درباره راز مرگ خاموش این جانور مطرح کرده است؟ گمانه‌هایی همچون آلودگی‌های نفتی و صنعتی، کاهش شدید ذخایر غذایی، ابتلا به ویروس‌های ناشناخته یا حتی تغییرات ناگهانی دمای آب مطرح شده، اما نبود تحقیقات جامع و تخصصی، راه را برای پاسخ قطعی بسته است.
به گفته کارشناسان، در بسیاری از لاشه‌ها هیچ اثری از دام‌افتادگی یا جراحت بیرونی مشاهده نشده و برخی اجساد به دلیل فساد پیشرفته حتی قابلیت کالبدشکافی ندارند. بااین‌حال، اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست مازندران از تدوین «راهبرد حفاظت از فوک خزری» خبر داده؛ راهبردی که پایش میدانی، نمونه‌برداری علمی، مشارکت جوامع محلی و همکاری بین‌المللی را در خود جای داده است. در این میان پرسش مهم‌تر اینجاست: آیا تدوین یک سند، به‌تنهایی برای نجات فوک کافیست؟ تجربه طرح‌های زیست‌محیطی مشابه نشان می‌دهد، بدون اجرای عملیاتی، بودجه‌ مشخص، آموزش فعالان محلی و پایش دائمی، حتی بهترین برنامه‌ها نیز به سرنوشتی بایگانی‌شده دچار خواهند شد. فراتر از ساختارهای اداری، مشکلی اساسی در مسیر نجات فوک خزری وجود دارد: فقدان آگاهی عمومی. هنوز برخی صیادان بومی، فوک‌ها را مزاحم تورهای خود می‌دانند. در مواردی دیده شده که لاشه‌ها به‌عمد از سواحل دور نگه داشته شده‌اند تا از حاشیه‌سازی رسانه‌ای جلوگیری شود. در چنین فضایی، فرهنگ‌سازی نقش کلیدی ایفا می‌کند؛ فرهنگی که در آن فوک، نه مزاحم، بلکه نماد سلامت اکوسیستم تلقی شود.

ادامه مرگ خاموش فوک‌های خزر
در تازه‌ترین واکنش‌ها، سیدمحسن کاظمی‌تبار، رئیس اداره محیط‌زیست دریایی مازندران، از ادامه‌ پایش‌ها و شناسایی 39لاشه فوک تنها از ابتدای سال1404 تاکنون خبر داده است. از میان آن‌ها تنها روی یک قلاده کالبدشکافی شده و نتیجه آن هنوز منتشر نشده است. کاظمی‌تبار تأکید کرده که مردم و مسافران در صورت مشاهده لاشه فوک، مراتب را از طریق سامانه1540 اطلاع دهند. صاحب‌نظران می‌گویند: رعایت‌نشدن حریم ساحلی دریای خزر، تغییر کاربری اراضی و ساخت‌وسازهای ساختمانی، عبور کشتی‌های تجاری و مانورهای نظامی در شمال دریای خزر و شکستن یخ‌ها که احتمال جدا افتادن فوک‌های نوزاد از مادر خود یا افتادن در آب را به همراه دارد، صید و شکار و تکثیر نوعی شانه‌دار مهاجم ژله‌ای از عوامل تهدید و مرگ‌آفرین برای این پستاندار دریای خزر عنوان شده و باعث در معرض تهدید قرار گرفتن و از بین رفتن آن‌ها می‌شود.
از آنجایی که فوک‌های خزری ۱۲درصد چربی در بدن خود دارند، گزینه خوبی برای شکار و استفاده از پوست و گوشت در بین مردم به‌خصوص در کشور روسیه محسوب می‌شوند. خوشبختانه با تلاش حامیان فوک خزری بعد از مدتی تمام کشورهای حاشیه خزر و کشور روسیه شکار این پستاندار ارزشمند را ممنوع کردند، اما گاهی دیده می‌شود که تعداد زیادی از فوک‌ها در تور ماهیگیران گرفتار شده و خفه می‌شوند. صیادان نیز تصور می‌کنند منبع ارزشمندی برای تجارت را شکار کرده‌اند و آن‌ها را می‌کشند. تجارت پوست فوک‌های خزر باعث شده تا برخی همچنان به شکار این پستاندار بپردازند. هرچند گرم‌شدن کره‌زمین و آب‌شدن یخ‌های بخش شمالی دریاچه خزر به‌خودی‌خود منجربه نابودی زیستگاه فوک‌ها شده است، اما آلودگی‌های محیطی، کاهش ماهی کیلکا و وجود بیماری سگ‌سانان را نیز نباید در تلفات فوک خزری نادیده گرفت.

چشم‌انداز طرح حفاظت از فوک خزری
ایرنا نیز در مطلبی نوشته است که با توجه به روند شدید کاهش جمعیت فوک خزری در دریای خزر، در سال ۱۳۷۹ پروژه‌ای تحت عنوان برنامه اکولوژی و مطالعه آلودگی دریای خزر با حمایت برنامه محیط‌زیست خزر در تمامی پنج‌کشور حوزه این دریاچه آغاز شد. همچنین این پروژه از سال۱۳۸۵ تحت عنوان «پروژه حفاظت از فوک خزری» با حمایت موسسه داروین و دانشگاه لیدز انگلستان، با هدف کلی شناسایی وضعیت گونه و کاهش عوامل تهدید ادامه پیدا کرد. مرحوم دکتر هرمز اسدی به عنوان نماینده ایران در این پروژه تلاش‌های ارزشمندی برای حفاظت از فوک خزری انجام دادند و در این راستا فعالیت‌هایی برای حفاظت از این تنها پستاندار دریای خزر در حال انجام است.
پایش سواحل خزر به منظور یافتن فوک‌های مرده، شناسایی علت مرگ و نمونه‌برداری در راستای تهیه بانک اطلاعاتی، سرشماری هوایی فوک‌ها روی یخ به منظور تخمین جمعیت فوک‌های زادآور و نوزادان، نصب دستگاه رادیو تله‌متری روی بدن فوک‌ها برای بررسی عادات و شناسایی مناطق تغذیه و استراحت، بررسی اثرات عبور یخ‌شکن‌ها در مسیرهای حضور فوک برای ارزیابی میزان آسیب‌رسانی و یافتن راه‌های کاهش اثرات، بررسی و مطالعه میزان پراکنش فوک و شناسایی زیستگاه‌های شاخص، آموزش جامعه صیادان و افزایش سطح آگاهی و آموزش عمومی جوامع محلی حوزه خزر به عنوان بخشی جدانشدنی از روند حفاظت، برگزاری نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای تبادل اطلاعات بین پنج‌کشور و متخصصان بین‌المللی، معرفی فوک خزری به عنوان گونه کلیدی زیستگاه خزر در سطح منطقه، ارزیابی اثرات عوامل تهدیدکننده بر جمعیت فوک خزری از جمله این اقدامات در راستای حفاظت از این‌ گونه در خطر انقراض نسل است.

گونه‌های جانوری خزر در معرض تهدید
فوک خزری تنها پستاندار دریای خزر و گونه‌ای در معرض خطر است که تعداد آن را تا ۲۰سال قبل یک‌میلیون قلاده تخمین می‌زدند، اما به گفته برخی منابع بیش از ۹۰۰هزار قلاده فوک خزری به دلایل مختلفی از بین رفته‌اند. در پهنه ۴۳۶هزار کیلومترمربعی دریاچه زیبای خزر و سواحل هفت‌هزار کیلومتری آن، پوشش گیاهی و جانوری خارق‌العاده‌ای وجود دارد که گفته می‌شود شامل بیش از ۵۰۰گونه گیاهی و ۸۵۰گونه جانوری است. یکی از جاذبه‌ها و امتیازات مهم دریای خزر وجود انواع ماهیانی است که گفته می‌شود شامل ۷۸گونه از ۱۷خانواده هستند و در بین ماهی‌های آزاد، خاویار، سفید، اردک‌ماهی، سوف، کپور، کیلکا، قزل‌آلا، کفال و کلمه، ماهی خاویار را تمام دنیا می‌شناسند و می‌دانند که سواحل ایران زیستگاه و خاستگاه مهم این خوراک تجاری است.
در گستره چشم‌نواز بزرگ‌ترین دریاچه جهان و در بین جانوران دریایی، تنها پستاندار این پهنه آبی منحصربه‌‌فرد را با نام فوک خزری یا سگ آبی می‌شناسیم که جمعیت بیش از یک‌میلیونی آن در گذشته، اکنون و بنا به دلایل مختلف به ۷۰هزار قلاده کاهش یافته است و همین جمعیت نیز سالانه یا در تور صیادان می‌افتند، یا گاه بر اثر تکثیر نوعی از شانه‌دار مهاجم دریایی به نام «نمیوپسیس» از بین می‌روند. فوک خزری، کوچک‌ترین گونه فوک‌های واقعی، یعنی بدون گوش است و تنها در این دریاچه یافت می‌شود. این یگانه پستاندار دریای خزر در بیشتر نقاط دریا زندگی می‌کند. محل زیست آن بر حسب در دسترس بودن موادغذایی و به صورت فصلی متغیر است. در فصل تابستان و پاییز بیشتر فوک‌های خزری در آب‌های حوزه ایران به‌سر می‌برند.
فوک خزری، نماد زیستی دریا و نشانه‌ حیات خزر است. اگر این پستاندار خاص خاموش شود، گویی بخشی از حافظه طبیعی منطقه پاک خواهد شد و با آن، هشدارهای زیستی نادیده گرفته می‌شوند. در حقیقت، مرگ فوک نشانه‌ای از بروز بحران‌های عمیق‌تر در دل دریاست؛ بحرانی که اگر از آن غافل شویم، فردا نه‌تنها فوک، بلکه ماهی، پرنده و در نهایت انسان نیز قربانی خواهد شد. اکنون، فرصتی طلایی برای هم‌افزایی دولت، جامعه مدنی، نهادهای بین‌المللی و دانشگاه‌ها به‌وجود آمده است. سند حفاظت از فوک خزری باید از قالب روی کاغذ بیرون بیاید و به بدنه جامعه تزریق شود. این راه، دشوار اما شدنی‌ است، اگر اراده‌ای جمعی در میان باشد. خزر، در آستانه انتخابی تاریخی ایستاده: یا با طبیعتش صلح می‌کند و به بازسازی حیات تن می‌دهد، یا در مسیر نابودی تدریجی به پیش می‌رود. فوک خزری، آخرین فریاد این دریاست؛ باید آن را شنید.

ویژگی‌های زیستی فوک‌های خزری
فوک به واسطه قرار گرفتن در راس هرم غذایی و پراکنش آن در کل زیستگاه، به عنوان شاخص دریای خزر محسوب می‌شود. وجود فوک در دریای خزر که معیشت بسیاری از مردم وابسته به آن است، از نشانه‌های سلامت دریای خزر به حساب می‌آید. به‌طور کلی فوک‌های خزری به دمای آب وابسته هستند و هنگامی که دما افزایش پیدا کند، به قست‌های عمیق و سردتر دریا می‌روند. از این جهت دریای خزر با دمای متفاوت آب در نقاط مختلف توانسته زیستگاهی ارزشمند برای فوک‌های خزری به حساب آید. فوک خزری بدنی دوکی‌شکل، چشم‌های درشت، گوش‌های کوچک و سبیل‌های بلند و کلفتی که به حدود ۱۳۴عدد می‌رسد، دارد. همچنین در صورتی که رشد کافی داشته باشد قدش به حدود یک‌متر و پنجاه‌سانتی‌متر و وزن ۸۰کیلوگرم می‌رسد که یکی از کوچک‌ترین گونه‌های فوک با ۱۰جفت دندان در فَک بالا و ۸جفت دندان در فَک پایین محسوب می‌شود. این نوع پستاندار در هر دست و پا ۵انگشت با ناخن‌های بلند دارد که با پرده فاصله بین آن‌ها پوشانده شده که مانند باله در مهارت شنای فوک‌ها موثر است.
پاهای این پستاندار دریایی درست در امتداد دم قرار گرفته و سطح بدنش را موهای کوتاهی پوشانده که در وقت تولد نرم و سفیدرنگ هستند و بنا به سن و فصل، تغییر و به رنگ خاکستری متمایل می‌شود و در فصل زمستان به‌طور کامل می‌ریزد. خال‌های روی پشت فوک خزری با افزایش سن تیره‌تر، زیادتر و رنگ بدن او روشن می‌شود. از آنجایی که پاهای این حیوان به جلو خم نمی‌شود باید از طریق قوز کردن و لولیدن روی زمین حرکت کند. همچنین این پستاندار دریایی گوش ندارد و با ارتعاش امواج در دریا و از طریق سبیل‌های خود با دیگر فوک‌ها ارتباط برقرار می‌کند. در کنار این، فوک‌های خزری بویایی و بینایی ضعیفی دارند و به نوعی کوررنگ هستند و تنها رنگ سبز را تشخیص می‌دهند.
فوک‌های خزری از ماهی‌های کوچک مثل کیلکا و گاهی سخت‌پوستان به عنوان غذا استفاده می‌کنند، اما نوع ماهی مورد تغذیه در فصل‌های مختلف ممکن است متفاوت باشد. فوک‌های بالغ روزانه تا 3کیلوگرم ماهی می‌خورند که این عدد در سال به حدود یک‌تن می‌رسد. با توجه به نوع تغذیه فوک‌های خزری، تجمع مواد شیمیایی و مضر مانند فلزات سنگین در بدن آن‌ها زیاد دیده می‌شود. اواخر فصل پاییز، فوک‌های خزری برای تولیدمثل به مناطق شمالی که آب دریاچه یخ زده و عمق کمتری دارد، می‌روند. آن‌ها با ایجاد دونوع سوراخ در یخ‌های شناور برای تنفس، خروج و پناه دادن نوزادان تازه متولدشده خود برنامه‌ریزی می‌کنند. مادر حدود پنج‌هفته از بچه‌فوک محافظت می‌کند و یک‌ماه بعد از زایمان مجدد شروع به جفت‌گیری می‌کند. این موجودات تک‌همسر هستند و فوک‌های ماده دوران بارداری ۱۱ماهه‌ای را طی می‌کنند تا نوزادی حدود پنج‌کیلوگرم به دنیا بیاورند. بعد از تمام‌شدن دوران تولیدمثل و جفت‌گیری، فوک‌های خزری به قسمت‌های جنوبی دریا برمی‌گردند. فوک‌های ماده بین سنین 5 تا 7سالگی به بلوغ می‌رسند و فوک‌های نر این روند را در۶ تا 7سالگی تجربه می‌کنند.