گروه زیست دریایی-سهیل مرتضوی-  در تقویم مناسبت‌ها، برای روز 21مردادماه نام «روز منطقه‌ای دریای خزر» مشاهده می‌شود. بزرگ‌ترین دریاچه جهان که این روزها حال خوبی ندارد و با بحران‌های مختلف دست به گریبان است. طی سال‌های گذشته بسیاری از کارشناسان درباره کاهش تراز آبی دریای خزر و حرکت این پهنه آبی به سوی خشکسالی هشدار داده‌اند. از طرف دیگر، بحران‌های آلودگی و نابودی گونه‌های زیستی در این دریا نیز از موضوعات مورد توجه کارشناسان، فعالان محیط‌زیست و رسانه‌هاست. در کنار این موضوعات، مسئله تجارت و چشم‌انداز اقتصادی در بزرگ‌ترین دریاچه جهان نیز دارای اهمیت است.
به گزارش روزنامه اقتصاد سرآمد، دریای خزر واقع در شمال ایران، پهنه‌ای آبی است كه بیش از ۳۶۰هزاركیلومترمربع مساحت دارد و از گذشته‌های دور شكل‌گیری استقرارگاه‌های ساحلی پیرامون دریای خزر در قلمرو ایران به نوعی با حیات این دریا گره خورده است. جنگلداری، ماهیگیری، كشاورزی و استفاده از سواحل آن در بخش صنعت توریسم و حمل‌ونقل دریایی، واردات، صادرات و تجارت با بنادر ساحلی آن از دیرباز ساختار اقتصادی منطقه را شكل داده است.
خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه دنیا حقیقتا شایسته آن است كه نام دریا بر خود داشته باشد، زیرا به هیچ وجه با مفهوم جغرافیایی دریاچه از نظر وسعت قابل مقایسه نیست به‌طوری‌كه به تنهایی نزدیك به 40درصد مجموع مساحت دریاچه‌های دنیا را شامل می‌شود و از دومین دریاچه دنیا پنج برابر بزرگ‌تر است و نیز از مجموع خلیج‌فارس و دریای عمان وسعت بیشتری دارد. این دریا از نظر تاریخی به‌طور كلی دو كاركرد بسیار مهم داشته است؛ در كاركرد اول به عنوان یك وسیله ارتباطی و یك شبكه عظیم حمل‌ونقل كه سرزمین‌ها و مناطق مختلف را به هم مرتبط ساخته و وسیله‌ای مناسب و در دسترس جهت تماس و مراوده میان جوامع گوناگون فراهم آورده و در كاركرد دیگر دریا به عنوان یك ذخیره عظیم منابع مورد نیاز بشر، ذخایر تقریبا پایان‌ناپذیر و تجدید‌شونده ماهی و غذاهای دریایی و منابع دست‌نخورده ثروت‌های معدنی مطرح بوده است. 
سرزمین‌های اطراف دریای خزر در چند دهه اخیر همگام با توجه بشر به خطراتی كه محیط‌زیست سیاره زمین را در معرض تهدید قرار داده، مورد شناسایی و توجه فراوان قرار گرفته است. درست است كه تمام آب‌ها و مناطق دیگر جهان یك اكولوژی واحد به‌شمار می‌روند، ولی نظر به شرایط تاریخی و موقعیت جغرافیایی، دریای مازندران علاوه‌بر كاركردهای دوگانه یادشده از یك اكولوژی واحد برخوردار است. 
در جامعه جهانی نظریه جدیدی در حقوق بین‌الملل در مورد محیط‌زیست در حال شكل‌گیری است كه مفهوم «محیط‌زیست مشترك» نام دارد و به‌طور كلی ناشی از این اصل است كه كره‌زمین محیط‌زیست غیرقابل تفكیكی را تشكیل می‌دهد كه كلیه عناصر آن با یكدیگر همبستگی دارند،  لذا خسارت وارده به این محیط و مسئولیت دولت‌ها در این‌باره نباید منحصرا محدود به مرزهای ملی و قلمرو حاكمیت آن‌ها باشد. فروپاشی اتحاد شوروی و ظهور كشورهای ساحلی جدید در حاشیه دریای خزر سبب شد بیش از پیش پهنه آبی منحصربه‌فرد دریای خزر تحت تاثیر آلاینده‌های متعدد و متنوع قرار گیرد. حساسیت و شكنندگی محیط‌زیست دریای خزر به جهت بسته بودن محیط آن و انباشته‌شدن آلاینده‌های مختلف به نوعی دریای خزر را با بحران اكولوژیك روبه‌رو کرد.

اهمیت تغییر تراز آبی دریای خزر
تغییر تراز آب دریای خزر یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است. تغییر تراز آب دلیل نبود تعادل بین آب ورودی به دریا و آب خروجی از دریاست. آب ورودی به دریا عمدتا از رودخانه‌ها، بارش روی دریا و آب زیرزمینی تامین می‌شود. حدود 130رودخانه به دریای خزر می‌ریزند که از بین آن‌ها ولگا، اورال، ترک، سولاک، سفیدرود، کورا و سمور در زمره رودخانه‌های بزرگ محسوب می‌شوند. ولگا به تنهایی حدود 85درصد آب‌دهی رودخانه‌ای را تامین و هرسال به‌طور میانگین ۲۴۱کیلومترمکعب آب را وارد دریای خزر می‌کند.
بدون شک دریای خزر نقش بسیار مهمی در منطقه و اقلیم خشک ایران بازی می‌کند و بستر بسیار مهمی برای انتقال انرژی است. سالانه ۶۰۰هزار تن آبزی از آب‌های خزر صید می‌شود که این عدد قابل‌توجه در گردش مالی و اقتصاد منطقه نقش مهمی ایفا می‌کند. کرانه خزر در سه استان گلستان، مازندران وگیلان به دلیل مواهب طبیعی منحصر‌به‌فرد، مناسب برای کشاورزی و گردشگری همواره طی سال‌های متمادی کانون جمعیتی و سکونتی شده است و این روند ادامه دارد.
پراکنش مکانی فعالیت‌های کشاورزی، به‌ویژه در مورد محدوده‌های کشت آبی در حاشیه جنوبی دریای خزر قرار دارد. از سوی دیگر، بیشترین اراضی جنگلی کشور که در برگیرنده جنگل‌های تجاری و حفاظتی است، در دامنه‌های شمال البرز و کناره‌های دریای خزر واقع شده است. در نوار ساحلی جنوبی دریای خزر، بخش گردشگری کارکرد پایه‌ای اقتصاد را تشکیل داده و بخش ماهیگیری، شیلات و فعالیت‌های بندری کارکرد‌های اقتصادی غالب بعدی محسوب می‌شود.

روند تغییرات سطح تراز دریای خزر
سطح تراز دریای خزر از سال۱۹۹۰ میلادی تاکنون نوسانات زیادی داشته است. در ابتدای قرن بیست‌ویکم، پس از یک دوره افزایش موقت سطح آب، روند کاهش تراز شروع شد و همچنان ادامه دارد. به گفته محمدرضا کاویانپور، گاهی در برخی گزارش‌ها، کاهش سطح تراز دریای خزر بین ۱۸ تا ۳۰متر بیان می‌شود، اما مطالعات موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو نشان می‌دهد که در بدترین حالت، کاهش سطح تراز بین ۷ تا ۹متر خواهد بود. این پیش‌بینی، به‌ویژه به شدت روند گرمایش جهانی و فرایند تبخیر آب از سطح دریا بستگی دارد. در حال حاضر، سطح تراز دریای خزر در حدود ۲۸.۵متر زیر سطح دریا قرار دارد و این روند کاهش، به‌ویژه در نواحی جنوبی و مرکزی دریاچه، به وضوح مشاهده می‌شود.
کاهش سطح تراز دریای خزر به دلایل مختلفی رخ داده است که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی اشاره کرد. یکی از بزرگ‌ترین عوامل کاهش سطح تراز، افزایش تبخیر آب از سطح دریا به دلیل تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی است. دمای بالاتر و افزایش تبخیر باعث شده منابع آبی ورودی به دریاچه نتوانند تعادل مناسبی با تبخیر از سطح آن برقرار کنند.
علاوه‌بر این، رودخانه ولگا که حدود ۸۰درصد از آب دریای خزر را تأمین می‌کند، نیز دستخوش تغییرات عمده‌ای شده است. براساس گزارشات، میزان آب‌دهی این رودخانه به دریای خزر از حدود ۳۲۰میلیارد مترمکعب به حدود ۲۰۰میلیارد مترمکعب کاهش یافته که تأثیرات آن به‌ویژه بر نواحی جنوبی دریاچه محسوس است. این کاهش شدید در آب‌دهی رود ولگا که به دلیل تغییرات اقلیمی، سدسازی‌ها و توسعه کشاورزی در حوضه‌های آبریز این رودخانه‌هاست، به شدت بر تراز آب دریای خزر تأثیر گذاشته است.

پیامد‌های کاهش سطح تراز دریای خزر
کاهش سطح تراز دریای خزر پیامد‌های متعددی به ‌دنبال دارد که بر جنبه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی تأثیر می‌گذارد. از جمله تأثیرات منفی این پدیده، تغییرات در اکوسیستم‌های ساحلی و تهدیدات برای منابع طبیعی است. کاهش سطح آب موجب تغییر در زیستگاه‌های طبیعی بسیاری از گونه‌های آبی، به‌ویژه ماهی‌ها و موجودات دریایی شده است. این تغییرات به‌طور خاص بر صنعت ماهیگیری و منابع غذایی وابسته به دریا تأثیر منفی گذاشته است. علاوه‌بر این، کاهش سطح تراز موجب فرسایش سواحل، کاهش زمین‌های کشاورزی و تهدید به تغییرات در الگو‌های زیست‌محیطی خواهد شد.
از بعد اجتماعی، ساکنان حاشیه‌ای دریای خزر که به کشاورزی و ماهیگیری وابسته هستند، در معرض بحران‌های معیشتی قرار خواهند گرفت. کاهش سطح تراز دریا همچنین بر منابع آبی استفاده‌شده در این مناطق تأثیر گذاشته و به بحران کمبود آب دامن خواهد زد. براساس برآوردها، ۲۰درصد از تأمین آب دریای خزر از رودخانه‌های حاشیه جنوبی، غربی و شرقی آن صورت می‌گیرد و توسعه کشاورزی در این نواحی نیز به کاهش منابع آبی این رودخانه‌ها منجر شده است.
کاهش سطح تراز دریاچه خزر به‌ عنوان یک بحران زیست‌محیطی و اقتصادی، نیازمند توجه و همکاری فوری کشور‌های حاشیه‌ای این دریاچه است. پیامد‌های این بحران نه‌تنها بر اکوسیستم دریای خزر، بلکه بر زندگی میلیون‌ها نفر که به‌طور مستقیم به منابع این دریا وابسته هستند، تأثیر می‌گذارد. با توجه به پیش‌بینی‌ها و مطالعات صورت‌گرفته، احتمال کاهش ۷ تا ۹متر سطح تراز دریا در آینده نزدیک وجود دارد که باید به آن توجه جدی شود. این کاهش سطح تراز نیازمند برنامه‌ریزی جامع برای مدیریت منابع آبی، حفظ اکوسیستم‌های ساحلی و حمایت از جوامع محلی است تا از پیامد‌های آن جلوگیری شود.

تبریک برای روز منطقه‌ای دریای خزر
دکتر مرتضی توکلی، رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در پیامی به مناسبت روز منطقه‌ای دریای خزر، آورده است: «در روزی که به نام منطقه دریای خزر نامیده می‌شود، فرصتی مغتنم است تا بار دیگر به اهمیت این گنجینه طبیعی و بین‌المللی تاکید کنیم. دریای خزر، به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان، نه‌تنها یک اکوسیستم منحصربه‌فرد، بلکه محور همکاری‌های زیست محیطی، اقتصادی و علمی میان کشورهای ساحلی است.»
در بخش دیگری از این پیام آمده است: «این دریا با تنوع‌زیستی کم‌نظیر، ذخایر ارزشمند و نقش حیاتی، نیازمند توجه و حفاظت جدی است. تغییرات آب و هوایی، آلودگی‌های صنعتی و صید بی‌رویه، تهدیداتی هستند که اگر امروز به آن‌ها پاسخ ندهیم، فردا دیر خواهد بود. پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی  با همکاری نهادهای داخلی و بین‌المللی، همواره تلاش کرده تا با انجام تحقیقات کاربردی، ارائه راهکارهای علمی و ترویج فرهنگ حفاظت از محیط‌زیست دریایی، گامی مؤثر در جهت توسعه پایدار این منطقه بردارد.»
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در بخش پایانی پیام خود آورده است: «در این روز، از همه هموطنان، سازمان‌های مردم‌نهاد و جامعه علمی دعوت می‌کنم تا با همدلی و همکاری، برای حفظ این میراث مشترک کوشا باشند. دریای خزر، تنها یک دریا نیست؛ هویت ژئوپلیتیکی-تاریخی، اقتصادی و زیست‌محیطی ماست که باید برای نسل‌های آینده پاسداری شود. به امید خزری پاک، پایدار و مملو از 
زندگی.»