هما حسینی - همزمان با ۵۰ سالگی روابط تجاری ایران و چین، دو کشور وارد فاز بعدی مراودات شدند. ایران اخیرا به سازمان همکاری‌های شانگهای پیوسته؛ سازمانی که به عنوان بازوی توسعه چین شناخته می‌شود. آینده دیپلماسی اقتصادی ایران و چین با این اتفاق چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد؟
«یک کمربند یک جاده»؛ این تعبیری است که مقامات چینی و ایرانی برای توسعه روابط میان دو کشور استفاده می‌کنند و طرح سرمایه‌گذاری با همین نام ده سالی است میان طرفین در جریان است. طی این ده سال قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین هم مطرح شد و این‌ها فقط نمونه‌هایی از دایره مراودات تجاری ۵۰ ساله ایران و چین است.
چین یار همیشه در صحنه ایران، سال‌هاست بزرگ‌ترین شریک تجاری تهران محسوب می‌شود و روز به روز دامنه این روابط گسترده‌تر می‌شود. در ماه جاری (۱۶ آگوست) روابط ایران و چین ۵۰ ساله شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در چهار دهه نخستین روابط، چین در حاشیه اقتصاد سیاسی ایران قرار داشت؛ اما در یک دهه اخیر این کشور بدل به مهمترین پدیده اقتصاد سیاسی ایران و در اندک زمانی چین به مهمترین بازار صادراتی، مهمترین شریک وارداتی، مهمترین شریک تکنولوژیک و متحد کلیدی سیاسی تهران بدل شده است. تا جایی که طبق آمار سازمان گمرک فقط در سال ۹۹ و در اوج تحریم‌ها و کمبود ارزی ناشی از تحریم‌های غرب، حجم واردات از چین به ایران نزدیک به ده میلیارد دلار بوده است؛ یعنی ۱۰ برابر میزان درآمد نفتی ایران در سال ۹۹. هرچند میزان درآمد نفتی سال گذشته از هیچ مرجع آماری اعلام نشد و محرمانه عنوان شد اما رییس سازمان برنامه و بودجه وقت تلویحا گفته بود که درآمد فروش و صادرات نفت ایران ۱٫۲ میلیارد دلار است.
برخی کارشناسان و پژوهش‌گران معتقدند، مهم‌ترین عامل شکل دهنده به موقعیت کنونی چین در اقتصاد ایران عنصر تحریم است. تحریم به ویژه تحریم‌های ایالات متحده در یک دهه گذشته به صورت بی‌سابقه علیه ایران تشدید شده و این کشور را به یکی از تحریم‌زده‌ترین و منزوی‌ترین اقتصاد‌های جهان بدل کرده است. در مقابل، تشدید تحریم‌ها چین را به تنها پنجره نیمه باز برای تعاملات بین‌المللی اقتصادی کشور تبدیل کرده است.
توسعه روابط ایران و چین در دولت
 ابراهیم رئیسی؟
از طرف دیگر گرایش و تمایل سیاسی به چین در ایران زیاد بوده و در دولت ابراهیم رئیسی به نظر می‌رسد شدت بیشتری پیدا کرده است. درگذشته تنها ایران تحت فشار ایالات متحده قرار داشت اما در یک دهه اخیر چین نیز به طور فزایند‌ه‌ای هدف فشار‌های ایالات متحده قرار گرفته و می‌کوشد بر توسعه روابط با کشور‌های ضد آمریکایی متمرکز شده و آن‌ها را تحت حمایت قرار دهد.
از این سو در ایران به طور فزاینده‌ای گسترش روابط اقتصادی و سیاسی با چین بخش کلیدی از راه حل مقابله با سیاست‌های آمریکا و تحریم‌های این کشور تلقی می‌شود.حالا در چنین شرایطی و بعد از سال‌ها تلاش بالاخره پای ایران به سازمان همکاری شانگ‌های هم رسید. ایران تا پیش از این عضو ناظر در این سازمان بود و درخواست قبلی ایران برای عضویت دائم رد شده بود. اما هفته گذشته ایران به طور رسمی عضو دائم این سازمان شد.
سازمان همکاری شانگهای، بازوی توسعه‌طلبی چین توصیف می‌شود و در حال حاضر یکی از مهم‌ترین نهاد‌های بین‌المللی است که در آن از «غرب» خبری نیست و کشور‌های دوست چین اعضا آن را تشکیل داده‌اند.
سازمان شانگهای سال ۲۰۰۱ میلادی برای مبارزه با اسلامگرایی افراطی و نگرانی‌های دیگر امنیتی در چین، روسیه و چهار کشور دیگر از جماهیر سابق شوروی تاسیس شد. روسیه، چین، تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان، هند و پاکستان از اعضای اصلی و افغانستان، ایران، بلاروس و مغولستان از اعضای ناظر بوده‌اند و اکنون ایران هم به عضویت کامل در آمده است.
۳ سناریوی پیش روی روابط ایران و چین
هرچند هنوز مشخص نیست عضویت دائم ایران در این سازمان چه دستاورد‌های اقتصادی به دنبال خواهد داشت، اما آنچه مشخص است این است که این عضویت کمک دیگری در جهت تسهیل و گسترش روابط ایران و چین محسوب می‌شود.
مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در یک مطالعه تحقیقاتی سه سناریو را برای آینده دیپلماسی اقتصادی ایران و چین پیش‌بینی کرده‌اند. سناریوی نخست احیای توافق هسته‌ای است که در این صورت چین به‌عنوان شریک اول تجاری، اقتصادی و فناورانه ایران یکی از برندگان کلیدی خواهد بود؛ زیرا در شرایط جدید اهرم سیاسی شرکت‌های چینی در ایران بسیار قوی‌تر از همتایان غربی است. افزون بر این صادرات رسمی نفت بیشتر خواهد شد و انرژی در کانون روابط ۲ کشور نقش برجسته‌ای خواهد داشت، ولی این احتمال هم وجود دارد که شرکت‌های چینی کوچک و متوسط آرام و به‌تدریج وارد سرمایه‌گذاری در ایران شوند ولی احتمالا شرکت‌های بزرگ با تأخیر تصمیم خواهند گرفت.سناریوی دوم شکست یا به بن‌بست کشیده‌شدن مذاکرات هسته‌ای است، پیش‌بینی رفتار چین در چنین شرایطی دشوار است. گزارش اتاق ایران این احتمال را مطرح کرده که در صورت فروپاشی برجام، روابط تهران و پکن دستخوش نوسان شود و شاید استراتژی چینی‌ها به الگوی تعادل گزینشی، نظیر مدل رابطه با کره‌شمالی تغییر یابد؛ یعنی خرید حداقلی نفت از ایران و حمایت سیاسی از تهران در نهاد‌های بین‌المللی. در چنین شرایطی احتمال دارد که سند همکاری راهبردی اجرایی هم نشود.
سناریوی سوم معطوف به شکل‌گیری توافق جدید خواهد بود. چین تاکنون از احیای برجام و نه امضای توافق جدید حمایت کرده، اما اگر سناریوی توافق جدید هم مطرح شود، چین خود را در کانون مذاکرات قرار نخواهد داد و در سیاست با هماهنگی روسیه و در اقتصاد به راهبرد تعامل گزینشی روی خواهد آورد.